شهمردان

همچنین مؤلف کتاب تاریخ یزد که حدود چهارصدسال پس از شهمردان می‌زیست، در کتاب به خود به نزهت‌نامه علایی اشاره‌نموده و آن را با سیرالملوک خواجه نظام‌الملک و شاهنامه فردوسی از مراجع خود ذکرکرده است (تاریخ جدید یزد به اهتمام ایرج افشار. چاپ ۱۳۴۵. صفحه ۵).

افسانه‌هایی نیز در این کتاب وجوددارد که مانند عجایب نامه‌هاست. ۷۰ سال پس از تألیف نزهت‌نامه، محمد بن محمود بن احمد طوسی، کتاب عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات را در سال‌های ۵۷۴–۵۶۲ قمری برابر ۱۱۷۷–۱۱۶۶ میلادی تألیف کرده است. هرچند در کتاب اشاره مستقیمی به کتاب شهمردان نشده است، ولی از برخی فصول آن چنین برمی‌آید که با آثار شهمردان آشنا بوده است.

نزهت‌نامه علایی دائره‌المعارفی است دربارهٔ مسائل مختلف علمی و ادبی و تاریخی که شهمردان بن ابی‌الخیر رازی برای یکی از امرای بنی کاکویه به نام علأالدوله ابوکالیجار گرشاسپ بن علی بن فرامرز از آل کاکویه (۵۱۳–۴۸۸ قمری) (امارتش از ۱۰۹۵ تا ۱۱۱۹) حاکم در یزد، تألیف کرده است. این کتاب یکی از اولین کتاب‌هایی است که دربارهٔ علوم طبیعی به زبان پارسی نوشته‌شده است؛ ولی با وجود اهمیت آن که از کهن‌ترین متون کهن پارسی است توجه لازم به آن نشده است. با توجه به شواهد موجود در کتاب، تاریخ تألیف آن باید بین سال‌های هجری برابر سال‌های ۱۱۰۲–۱۰۹۷ میلادی انجام شده‌باشد. بنا به اظهار خود نویسنده، برای نگارش کتاب بیش از صد جلد کتاب مطالعه کرده است و یک سال را صرف تدوین آن ساخته است.

«جماعتی از اقران … پیش این ضعیف شدند. یکی از ایشان تمنای مطالعه نزهت‌نامه علایی که شهمردان الموستوفی جمع کرده است یادکرد. درحال، حاضرکردم و آن را تأمل می‌کردند و به چشم اعزاز و اکرام می‌نگریستند. درخدمت ایشان برخود واجب کردم که به موجب آن کتابی سازم نام آن فرخ‌نامه جمالی از کتب متفرق که از این انواع باشد و هر آنچه در نزهت‌نامه باشد الی ماشاالله.»

شهمردان بن ابی‌الخیر رازی از دانشوران ایرانیِ سدهٔ پنجم و ششم هجری؛ و از اهالیِ ری بود. دو کتابِ «روضةالمنجمین» که درباره نجوم است و دیگری «نزهت‌نامهٔ علایی» که دانشنامه‌ای است از علومِ طبیعی و به زبان فارسی نگاشته شده‌است.

۸۳. روضة المنجمین، شهمردان بن ابی‌الخیر رازی، تصحیح جلیل اخوان زنجانی، با همکاری مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۸۲

آگاهی از حضور جماعت پارسیان هند به زمان جنگ بین‌الملل و اسارت یکی از اهالی مغولستان به نام بهرام پور کیقباد پورجهانگیر به دست متحدین باز می‌گردد. این اسیر به خوبی به فارسی صحبت می‌کرده و اوستا را از بر بوده. بنا به گزارش رشید شهمردان مرکز حضور زرتشتیان مغولستان شهر اولان‌باتور بوده و تحت رهبری فردی به نام وانگ تهمورث بوده‌اند. گویا آنان به زیان پارسی دری صحبت کرده که به آن دازه می‌گفتند و به همین زبان نیز می‌نوشتند.

هواشناسی به مفهوم امروزی علمی نوپا در کشور ایران است. اولین اطلاعات هواشناسی در ایران مربوط به ایستگاه‌هایی در سفارت‌خانه‌های کشورهای اروپایی بوده است. با توجه به نیازهای روزافزون امور هواپیمایی و کشاورزی و آب‌شناسی ساختارهای جدید ایستگاه‌های هواشناسی در اوایل دهه سی شمسی در ایران ایجاد شد که از جمله آن‌ها ایستگاه‌های جمع‌آوری اطلاعات هواشناسی زیر نظر بنگاه توسعه کشاورزی آن دوران می‌باشد. بعدها سازمان هواشناسی به‌عنوان قسمتی از وزارت جنگ به کار جمع‌آوری و ارائه خدمات هواشناسی می‌پرداخت و بعد از انقلاب سال ۱۳۵۷ زیر نظر وزارت راه و ترابری قرار گرفت. محمدحسن گنجی و محمود حسابی از پیشکسوتان هواشناسی ایران هستند. همچنین مهدی بازرگان نیز تألیفاتی در زمینه هواشناسی دارند. دانشمندان بزرگ ایرانی در کتاب‌های خود به موضوع هواشناسی پرداخته‌اند. ابوریحان بیرونی در کتاب آثار الباقیه، ابوعلی سینا در کتاب دانشنامه علائی بخش طبیعیات، اسفزاری خراسانی در کتاب آثار علوی، شهمردان بن ابالخیر رازی در نزهت نامه علائی.