دولت موحدون

سکونتگاه اولیه این طائفه در سرزمین حجاز و نجد، در اطراف مکه بوده‌است. اجداد بنی‌هلال از آغاز بادیه‌نشین بوده‌اند و به دامداری، پرورش اسب و کشاورزی اشتغال داشتند. آنان همواره به صورت گروهی در میان حجاز و نجد در کوچ بودند و شاید در کوچ‌های تابستانی و زمستانی خود و درپی خشکسالی‌های آنجا برای جستجوی چراگاه‌های مناسب و امرار معاش قبیلهٔ خود تا حوالی عراق و شام نیز می‌رفتند با ظهور اسلام به دین جدید گرویدند و به‌ویژه در منازعات سیاسی-مذهبی علیه حکومت‌های امویان و عباسیان مثل قیام عبدالله‌‌بن‌زبیر در دوره اموی و جنبش قرامطه در عهد عباسی شرکت داشتند. آنها پس از شکست قرامطه به‌دست خلیفه العزیز فاطمی (حکومت۳۶۵-۳۸۶ق) به مصر تبعید شدند و سپس خلیفه المستنصربالله فاطمی (حکومت۴۲۷-۴۸۷) برای رهایی از دردسرهای هلالیان در مصر، آنان را به افریقیه کوچاند. پس از یک دوره صدساله حکمرانی در آنجا، با ظهور دولت موحدون در مغرب‌ هلالیان به اطاعت آنها درآمدند.

در جهان اسلام حکومت مغرب اغلب در دست بربرها قرار داشت ولی زمانی که دولت موحدون جانشین دولت مرابطون شد، ابن تومرت در میدان مذهب و سیاست ظاهر گشت و در ۵۱۵ق/۱۱۲۱م دعوی مهدویت کرد.

با فروپاشی دولت موحدون در مغرب و اندلس، قلمرو وسیع آن‌ها بین چهار دولت بنی‌مرین، بنی‌عبدالواد، بنی‌حفص و بنی‌الاحمر تقسیم شد. مهم‌ترین این دولت‌ها توسط فرزندان عبدالواحد حفصی شکل گرفت که خود از اصحاب عشره، یاران خاص ابن تومرت، بود که نقش مهمی در برقراری دولت حفصی داشت و فرزندان او نیز از عناصر اصلی دولت صد ساله موحدون بودند که نبردهایی همچون نبرد ناواس دتلوسا، سرکوب شورش ابن‌غانیه و نبرد تاجرا شرکت جستند که این سبب شد که سلطان ناصر بن یعقوب موحدی، حکومت افریقیه را به تازگی به قلمرو موحدون پیوسته بود، به فرزندان ابوحفص واگذار کند که این خود سرآغاز استقلال این خاندان بربری پس از ضعف دولت موحدون شد. با تضعیف و سقوط موحدون، دولت حفصی که در افریقیه برپا شد و خود را جانشین خلافت موحدون می‌دانست، در سال ۱۲۳۰ میلادی توسط ابو زکریا عبدالواحد استقلال یافت. بعد از او پسرش ابوعبدالله محمد که بزرگ‌ترین امیر دولت حفصی بود، از امیر مکه لقب خلافتی المستنصربالله گرفت و همهٔ دولت‌های مغرب و اندلس و دولت ممالیک مصر و شام با او بیعت کردند که چهار دهه حکومت او از شکوفاترین دوره‌های آن منطقه از تمدن اسلامی بود.

ابن ارزق در تاریخ خود در ذیل سال‌های معاصر جنگ‌های صلیبی حوادث این جنگ‌ها را بررسی کرده و با شروع حکومت نجم‌الدین ایلغازی در میافارقین، تاریخ خود را به جنگ‌های صلیبی پیوند زده‌است، هرچند داده‌های تاریخی وی دربارهٔ جنگ‌های صلیبی به سرزمین‌های اسلامی بسیار کلی گزارش شده‌است اما آنچه که از گزارش‌های وی پیداست، منافع و توسعه‌طلبی حکمرانان مسلمان در این دوره پرمخاطره بر جنگ‌های صلیبی، ارجح است. وی بدون وابستگی به گروه یا فرد خاصی به بررسی حوادث مناطق مختلف از جمله حلد، دمشق، مصر و مغرب اسلامی دولت موحدون و گروه‌های مختلف چون ترکمانان که در این دوره به عنوان یکی از نیروهای فعال منطقه حضور داشتند و نیز اسماعیلیان پرداخته و به‌طور پراکنده حوادث این جنگ‌ها تا پیروزی صلاح‌الدین را مورد توجه قرار داده‌است. هرچند تاریخ‌نگاری وی توصیفی بوده و عاری از هرگونه نقد و بررسی است اما نثری روان دارد. یکی از نکات بارز در این کتاب، حساسیت مورخ نسبت به زلزله‌ها و ویرانی‌های حاصل از این حادثه است.

ابوعبداﷲ محمد بن عبداﷲ بن تومرت معروف به ابن تومرت (به انگلیسی: Amghar ibn Tumert) (متولد ۴۷۱ یا ۴۷۴ هجری / متوفی ۵۲۴ هجری)، فقیه اهل سنت و متکلم اشعری، مدعی مهدویت و امامت در مغرب اقصی و بنیان‌گذار سلسله موحدون در شمال آفریقا و اندلس که از نژاد بربر و قبیله مصامده بود. قیام او در اولین سال‌های قرن ۶ هجری رخ داد و منجر به تشکیل دولت موحدون گردید.