[ویکی شیعه] میرزاحسین خلیلی تهرانی (۱۲۳۰ق ـ ۱۳۲۶ق)، فقیه و مرجع تقلید شیعه قرن سیزدهم و چهاردهم و از رهبران روحانی نهضت مشروطه. در نجف از درس فقهایی مانند محمدحسن نجفی (صاحب جواهر) و شیخ انصاری بهره علمی برد تا اینکه خود مرجع تقلید شد. وی از کسانی بود که به امور سیاسی و اجتماعی ایران با حساسیت ویژه می نگریست و در موارد زیادی نسبت به این مسایل واکنش نشان می داد؛ از جمله در عزل امین السلطان (صدر اعظم وقت ایران). او در جریان نهضت مشروطه تلاش های فراوانی انجام داد. میرزا حسین، در سال ۱۲۳۰ق در نجف متولد شد. ابتدا نزد پدرش حاج میرزا خلیل، و برادرش حاج ملاعلی، درس خواند و پس از اتمام مرحله سطح، در درس محمد حسن نجفی (صاحب جواهر، متوفی ۱۲۶۶) و بعد از وفات او در درس شیخ انصاری (متوفی ۱۲۸۱) حاضر می شد و از آنان و برخی دیگر از علما، از جمله مولی زین العابدین گلپایگانی، اجازه روایت گرفت. سپس در نجف به تدریس فقه پرداخت. احاطه او بر فروع فقهی و همچنین تسلطش در تدریس، ستایش شده و گفته شده که از آرای بلند و قدرت بیان فوق العاده برخوردار بوده است. میرزا حسین خیلی تهرانی، پس از وفات شیخ محمدحسین کاظمی (۱۳۰۸)، یکی از مراجع تقلید شد و در پی رحلت میرزای شیرازی (۱۳۱۲)، از مراجع تقلید زمان خود به شمار می آمد و مقلدانی در ایران، هند، عراق و دیگر بلاد اسلام یافت.
جملاتی از کاربرد کلمه حسین خلیلی تهرانی
میرزا حسین خلیلی تهرانی در ابتدای استبداد صغیر در سحرگاه جمعه دهم شوّال سال ۱۳۲۶ قمری در نجف درگذشت.
محمدحسن مامقانی مخالف استبداد قاجار بود و در عزل و تکفیر اتابک اعظم با آخوند خراسانی و میرزا حسین خلیلی تهرانی و ملا محمد شربیانی همراه بود.
از علمای نجف اشرف دربارهٔ حکم شرعی مشروطه استفتا می‌شود. عده‌ای موافقت می‌کنند و دسته‌ای مخالفت نمی‌کنند، یعنی بی طرف می‌مانند. میرزا حسین خلیلی تهرانی، اولین شخصی از مراجع بود که مشروطه را امضا کرد و پس از آن آخوند خراسانی، و ملا عبداللّه مازندرانی از امضا کنندگان بودند که این سه نفر به مراجع ثلاث حامی مشروطه شهره می‌باشند.
مراجع ثلاث یا آیات ثلاث یا ارکان ثلاثه عنوانی است که در جنبش مشروطه ایران به محمد کاظم خراسانی، میرزا حسین خلیلی تهرانی و عبدالله مازندرانی گفته می‌شود. این سه مرجع تقلید از حامیان و رهبران نهضت مشروطه در ایران به حساب می‌آیند.
میرزا حسین خلیلی تهرانی (محمد حسین نجل میرزا خلیل) فرزند میرزا خلیل رازی تهرانی مجتهد و مرجع تقلید شیعه و از رهبران روحانی مشروطه بود که تمام عمرش را[نیازمند منبع] در عراق گذراند.
از علمای نجف دربارهٔ حکم شرعی مشروطه استفتا می‌شود. عده‌ای موافقت می‌کنند و دسته‌ای مخالفت نمی‌کنند، یعنی بی‌طرف می‌مانند. میرزا حسین خلیلی تهرانی، اولین شخصی از مراجع بود که مشروطه را امضاء کرد و پس از آن آخوند خراسانی، و ملا عبداللّه مازندرانی از امضاء کنندگان بودند که این سه نفر به مراجع ثلاث حامی مشروطه شهره می‌باشند.
سید علی یزدی ابتدا از مخالفان مشروطه بود و در شوال ۱۳۲۶ ق و در پی درگذشت مشکوک میرزا حسین خلیلی تهرانی از دربار قاجار برید و به خیل مشروطه خواهان پیوست.
میرزا حسین خلیلی تهرانی در ابتدای استبداد صغیر در سال ۱۳۲۶ در نجف وفات یافت.آخوند خراسانی در سال ۱۳۲۹ در حین سفر به ایران به‌طور مشکوکی در نجف وفات یافتچون ملا عبدالله مازندرانی دیرتر از دو یار خود درگذشت اصلی‌ترین رهبر مشروطه ساکن در عتبات در سال آخر مشروطه دوم دانسته شد. او توجه خاصی به استقرار نهادهای جدید داشت و آنرا مایه ثبات مشروطیت می‌دانست. وی در سال ۱۳۳۰ در نجف وفات یافت.
میرزا حسین خلیلی تهرانی بنا بر نوشته آقابزرگ تهرانی در سال ۱۲۳۰ .ق در شهر نجف زاده شد. او به جز چند سفر کوتاه به ایران، بقیه عمرش را در عراق گذراند. تبار خاندان خلیلی به شیخ صدوق(درگذشته ۳۸۱ق) بازمی گردد و ملا علی خلیلی برادر میرزا حسین خلیلی این را در کتاب رجالش باز گفته است.
میرزا حسین خلیلی تهرانی، از شاگردان شیخ مرتضی انصاری و صاحب جواهر بود. بعد از میرزای شیرازی، در نود سالگی، زعامت شیعه را عهده‌دار گردید و با ورود در مسائل سیاسی و اجتماعی، رونق و شکوه فراوانی به مرجعیت داد. وی به همراه آخوند خراسانی در ماجرای عزل (استعفای) اتابک اعظم (عین الدوله) نقش مؤثری داشته‌اند آخوند خراسانی صاحب کفایة الاصول را می‌توان رهبر نهضت مشروطه‌خواهی ایران دانست. وی به همراه عبدالله مازندرانی در مشروطه دوم با صدور بیانیه‌های فراوان در جهت به انحراف کشیده نشدن مشروطه در ایران تلاش کردند.