معنی کلمه تدوین حدیث در دانشنامه اسلامی
بی گمان، کتابت، در گسترش دانش و جاودانه سازی ابعاد فرهنگ، نقش شگرفی دارد. نگارش و ثبت و ضبط، هماره نشانه والایی و بالایی تمدّن ها بوده و از مظاهر گران ارج تمدن و دانش به شمار می رفته است.کتابت، هماره مهم ترین وسیله ثبت افکار، آگاهی ها و انتقال معارف و اخبار بوده است. دکتر نورالدین عتر می نویسد کتابت، یکی از مهم ترین وسایل حفظ معلومات و انتقال آن به نسل ها بوده است. یکی از عوامل مهم حفظ حدیث نیز ـ با همه گفتگوهایی که در چگونگی آن هست ـ کتابت بوده است. محقّقی دیگر نوشته است: خط و نگارش، یکی از نمودهای تمدّن و نشانه ای از آثار اجتماع و فرهنگ است؛ این است که هماره امّت های متمدّن و فرهنگ دوست، بدان همّت می ورزیده اند. و به تعبیر پژوهشگری دیگر: بی گمان، کتابت، اگر نگوییم مهم ترین عامل، قطعاً از مهم ترین عوامل حفظ و حراست از حدیث بوده است. نگاهی گذرا به تمدّن های گونه گون، نشانگر آن است که جامعه های متمدّن، به کتابت و نگارش ارج می نهادند و انسان هماره آن را وسیله ای برای گسترش و انتقال فرهنگ ها و ثبت و ضبط حوادث تلقّی کرده و از آن بهره جسته است. قرآن کریم و سنّت قویم نبوی، این عرف عقلا و شیوه پسندیده انسان ها را ارج نهاده و بر آن تأکید ورزیده است.
← قرآن و کتابت
سخن از حدیث و چگونگی گزارش آن و انتقالش به نسل های بعد و کیفیت تدوین و ثبت و ضبط آن، از جمله پژوهش های مهمی است که با همه پربرگ و باری نگاشته ها درباره آن، زوایای تاریک و نکات ناگفته در آن بسیار است.
← حدیث
در این سخن، تدوین از طرفی در مقابل «حفظ» و از طرف دیگر در مقابل «تصنیف» به کاررفته است و لذا معنایی جز نگارش ندارد.از سخن ابن شهاب که «این علم را پیش از من کسی تدوین نکرد» نیز معنایی جز نگارش به دست نمی آید، زیرا بنا به برخی گزارش ها، در آن زمان دانشمندان نگارش حدیث را مکروه می پنداشتند. از معاصران نیز بعضی، تدوین را به مفهوم نگارش به کار برده اند. عجاج خطیب در فصلی با عنوان «ما دُوِّنَ فی صدر الاسلام» از مکتوباتی نام برده است که ازنظر نظم و نسق با تألیفات محدثان قرن های بعد شباهتی ندارد.
← تنظیم حدیث و تألیف کتاب حدیثی
...
[ویکی اهل البیت] این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است
تدوین حدیث اصطلاحی در علوم حدیث است.
تدوین در اصل به معنای «در دیوان نبشتن» بوده و در اصطلاح به معنای ثبت نوشته های متفرق در کنار هم به منظور حفظ آنها از نابودی است و اگر این نوشته ها در فصلهایی تنظیم و در کنار هم جمع شود، به آن تصنیف می گویند. «تقیید» نیز به معنای ثبت و نگارش است اما تدوین از نظر معنی از آن وسیعتر است. اصطلاح تدوین در عصر صحابه و تابعین استعمال چندانی نداشته و در آن دوره بیشتر بر اصطلاح کتابت و تقیید و تألیف تأکید می شده است.
تدوین حدیث اصطلاحی شایع در روایات تاریخی و کتب علوم حدیثی است. با توجه به موارد کاربرد آن از تدوین دو معنی فهمیده می شود: ثبت حدیث و تنظیم حدیث و تألیف رساله یا کتاب حدیثی.
ابن حَجَر عَسقَلانی (متوفی 852؛ 1407، ج1، ص208) ضمن اشاره به شفاهی بودن روایت در عهد صحابه و تابعین، گفته است که ترس بزرگان از نابودی دانش باعث شد که آنان به تدوین حدیث بپردازند. آغازگر تدوین ابن شهاب زُهْری (متوفی 124) بود و پس از آن تصنیف فراوان شد.(همانجا) در این سخن تدوین از طرفی در مقابل «حفظ» و از طرف دیگر در مقابل «تصنیف» بکار رفته است ولذا معنایی جز نگارش ندارد.
از سخن ابن شهاب که «این علم را پیش از من کسی تدوین نکرد» (کتانی، ص5) نیز معنایی جز نگارش بدست نمی آید، زیرا بنا به برخی گزارشها، در آن زمان دانشمندان نگارش حدیث را مکروه می پنداشتند. از معاصران نیز بعضی ، تدوین را به مفهوم نگارش بکار برده اند. عجاج خطیب (1411، ص343ـ348) در فصلی با عنوان «ما دُوِّنَ فی صدرالاسلام» از مکتوباتی نام برده است که از نظر نظم و نسق با تألیفات محدّثان قرنهای بعد شباهتی ندارد.
از کلام ذهبی که شروع تدوین حدیث را در 143 دانسته و نتیجه چنین تدوینی را ظهور تصانیف متعدد اعلام کرده است، می توان مراد او را از تدوین همان تنظیم و مرتب سازی دانست زیرا نگارش ابتدایی از دهها سال قبل از آن صورت می گرفته است.
به علاوه در سخن ذهبی بحث از پیدایش تصانیف است و تصنیف کتابی است که مطالب آن در چند فصل منظم شده است.