معنی کلمه تاریخ بوشهر در دانشنامه اسلامی
کتاب، مشتمل بر یک پیشگفتار از عمادالدین شیخالحکمایی، یک مقدمه از عبدالرسول خیراندیش و یک مقدمه از نویسنده کتاب است و محتوای آن در چهار فصل مطرح شده که فصل سه و چهار آن از بخشهای متعدد تشکیل شده است.
محقق، در پیشگفتار درباره این اثر، براین باور است که متن تاریخ بوشهر از همان اولین تورق، متنی استثنایی برای تاریخ و فرهنگ بوشهر و فارس به نظر میرسد؛ اثری که پس از گذشت حدود صد سال هنوز بوی تازگی میدهد و چهره نویسنده را بهعنوان مؤلفی آگاه به تاریخ و روشهای تاریخنگاری میشناساند. وی علاوه بر آنکه بهخوبی به ریشهیابی مسائل پرداخته و ارتباط وقایع ملی و بینالمللی را با حوادث منطقه روشن میکند، برای پیجویی برخی مسائل، چون مورخی امروزی، حتی به سراغ اسناد و تلگرافهای ردوبدلشده در حوادث میرود. وی از منابع غیر فارسی نیز بهخوبی بهره گرفته است.
متن موجود متاسفانه ناتمام است و به نظر میرسد بخشهای موجود تدوین نهایی کتاب نباشد. ابتدای متن دارای مقدمه و فصلبندی منظم است، اما پس از چهار فصل، متن بهصورت ذکر وقایع و حوادث پیش میرود که دارای ترتیب نسبی تاریخی است.
محقق درباره شیوه نگارش مؤلف بیان میدارد که وی در عین سادگی در نوشتن، بسیار ادیبانه مینویسد؛ قلم او حال و هوای ادبیات مشروطه را دارد و گاهی قلم وی متأثر از گونه زبانی رایج در جنوب ایران و بهویژه گویش بوشهری است. متن کتاب حاوی اطلاعات ارزشمندی در حوزههای مختلف نیز هست. این اطلاعات را میتوان در مواردی مانند نهادها و مؤسسات تمدنی جدید، ابزار و وسایل جدید، ابزار و وسایل جنگی، اوزان و مقیاسهای جدید و معادلهای قدیم و... طبقهبندی کرد.
عبدالرسول خیراندیش در مقدمه کتاب به نقد و نظر درباره این تألیف پرداخته و بیان میدارد که این کتاب را میتوان اثری استثنایی و جالب توجه دانست؛ زیرا بر اساس منابع و مدارک موجود علیرغم اهمیت فراوان بوشهر در تاریخ معاصر ایران اثری مستقل و جامع آنچنانکه سبک و سیاق علمی داشته باشد، تألیف نشده است. هرچند این اثر پس از گذشت نزدیک به یک قرن، جای تجید نظرهای اساسی دارد، اما در جایگاه خویش دربردارنده نگاهی جامع به تاریخ بوشهر محسوب میشود.