معنی کلمه المقالات و الفرق در دانشنامه اسلامی
کتاب یاد شده، اینک سال هاست که مورد گفتگو است و هنوز محقّقان درباره چگونگی ارتباط آن با کتاب فرق الشیعه از حسن بن موسی نوبختی، وحدت نظر ندارند. برخی مانند عباس اقبال بر این باورند که فرق الشیعه نوبختی و کتاب حاضر، هر دو یک کتابند و مآلا کتاب معروف فرق الشیعه از نوبختی نیست؛ ولی کسانی، مانند شیخ فضل اللّه زنجانی معتقدند، فرق الشیعه از نوبختی است. نکته قابل توجه، تشابه فراوان این دو کتاب است. گو اینکه شیوه نقل و اقتباس در میان پیشینیان بسیار معمول بوده است؛ امّا تشابه و تقارن به این گستردگی نمی تواند با توجیه نقل و اقتباس موجه باشد. استاد محمّدرضا حسینی جلالی ضمن مقاله پژوهش گرانه ای، به این نتیجه رسیده که فرق الشّیعه از نوبختی نبوده و نسخه ای ناقص از همان کتاب المقالات و الفرق است. گفتنی است که نوبختی در این زمینه کتابی داشته که شیخ مفید مطالبی را از آن در العیون و المحاسن آورده است، که آن مطالب شباهتی با فرق الشیعه موجود ندارد و این خود دلیلی است بر اینکه فرق الشیعه از آن نوبختی نیست.
ابن ندیم کتابی با عنوان الآراء و الدیانات از نوبختی یاد می کند؛ ولی اضافه می کند که وی به اتمام آن موفّق نشده است. در صورتی که کتاب چاپ شده، فرق شیعه را تا پایان آن، یعنی بعد از امام حسن عسکری(ع) دارد. با این حال گویا کتاب نوبختی در دسترس بوده است. اشعری احتمالا کتاب را بین سال های 265 تا 289ق. نگاشته است؛ زیرا در یک مورد مسائل بعد از امام حسن عسکری(ع) را آورده و در موردی دیگر عدم شوکت قرامطه را تصریح کرده است که با حمله سال 289ق. قرامطه و بستن راه ها و گرفتن مکّه سازگاری ندارد.
به هر حال آقای مشکور مقایسه ای بین فرق الشیعه نوبختی و المقالات و الفرق انجام داده که روشن می سازد، المقالات و الفرق در بسیاری موارد اضافاتی بر فرق الشیعه نوبختی دارد. ایشان دراین باره می گوید:
متن این دو کتاب از نظر ابواب و توالی بحث و حتی عبارات تقریبا یکی است و پیداست که یکی از دیگری گرفته شده است. فرقی که دارند آنست که کتاب المقالات و الفرق سعد بن عبدالله در بسیاری از موارد اضافاتی بر فرق الشیعه نوبختی دارد و روی هم بالغ بر سی صفحه زاید بر آن است.