افزودگی

خالقی مطلق با بررسی این ۲۲ صفحه از دستنویس بیروت، مقاله مفصلی در ۷۰ صفحه نوشت که در آن به معرفی و ارزیابی دقیق این نسخه و مقایسه با سایر نسخ پرداخت. علی‌رغم مخالفت اولیه مسئولان کتابخانه نسبت به عکس‌برداری از نسخه، تلاش برای دست‌یابی به عکس همه صفحات ادامه یافت و با پیگیری مصطفی موسوی و کمک محمود امیدسالار، عکس تمام صفحات فراهم شد و در اختیار خالقی مطلق قرار گرفت. خالقی مطلق ضمن نگارش مقاله دیگری در ۱۸ صفحه، به ارزیابی دقیق‌تر این نسخه در مقام مقایسه با سایر نسخ معتبر شاهنامه به ویژه فلورانس و لندن پرداخت. وی معتقد است که دستنویس بیروت مانند همه دستنویس‌های دیگر، نمی‌تواند به‌طور مطلق اساس پیرایش متن شاهنامه قرار گیرد چون مورد دستبرد کاتبان، افزودگی‌ها و افتادگی‌های کوچک و بزرگ قرار گرفته است. وی نسخه بیروت را از حیث نگاه داشتن نویسش (ضبط)های کهن، برابر یا بهتر از دستنویس لندن و پست‌تر از دستنویس فلورانس می‌داند، ولی از نظر کمتر داشتن افزودگی‌ها و افتادگی‌ها، نسخه بیروت از هر دو دستنویس فلورانس و لندن بهتر است. با در نظر گرفتن تمام جزئیات، خالقی مطلق معتقد است که اعتبار دستنویس بیروت، بالاتر از دستنویس لندن و پایین‌تر از دستنویس فلورانس است. دیگر آن که نسخه بیروت متأسفانه برخلاف نسخ فلورانس و لندن تاریخ کتابت ندارد. دستنویس‌های فلورانس و لندن، تنها دستنویس‌های تاریخ‌دار شاهنامه هستند که در قرن هفتم، به ترتیب در ۶۱۴ و ۶۷۵ هجری قمری، تألیف شده‌اند.

حسین ندایی یزدی نیشابوری در سال ۹۲۸ ه‍.ق یعنی حدوداً ۲۰ سال پس از تألیف روضة الشهدا، آن را در ۲۰۰۰ بیت به نظم درآورد. روضة الشهدا چندین بار با نام‌های مختلف به ترکی برگردانده شده‌است: سعادت‌نامه توسط حاجی حسن زید مؤدین در اواسط قرن دهم هجری، حدیقة السُعَداء توسط محمد فضولی همراه با افزودگی‌ها و اصلاحات که این ترجمه مورد تمجید گویشوران آن زبان نیز قرار گرفته‌است، و شهدانامه به نظم. علی عسکر خویی مشهدی آن را در سال ۱۲۴۲ ه‍.ق به ترکی آذربایجانی ترجمه کرد. شاعری با تخلص «صابر» یا «صیقلی» در سال ۱۲۱۱ ه‍.ق ترجمه‌ای از آن به ترکی آسیای‌میانه ارائه کرد که به سال ۱۹۰۵ م در قازان چاپ شد. در سال ۱۱۳۰ ه‍.ق به زبان دکنی ترجمه شد. سید میر ولی خان مونس آن را با نام ریاض الطاهرین در ۱۱۹۰ ه‍.ق به اردو ترجمه کرد. حیدر بخش حیدری گلشن شهیدان و گل مغفرت را در ترجمهٔ روضة الشهدا نوشت که دومی در ۱۲۲۷ ه‍.ق در کلکته به چاپ رسید. ترجمهٔ دیگری به اردو از آن با نام گنج شهیدان چاپ شده‌است. عبدالله زیور (متوفی ۱۳۶۹ ه‍.ق) آن را تحت عنوان داستان سوزناک کربلا به کردی منظوم درآورد.

مری بویس هم‌داستان با دارمستتر، تاریخِ نامهٔ تنسر را به دورهٔ اردشیر بابکان بازمی‌گرداند و عقیده دارد که نامهٔ تنسر در دورهٔ پادشاهی اردشیر بابکان نوشته شده‌است اما در زمان‌های گوناگون، به‌ویژه در دورهٔ پادشاهی خسرو انوشیروان و پس از آن، تغییراتی در آن راه یافته و پاره‌ای گفتارها به آن افزوده شده‌است. بویس با اشاره به دستکاری‌های ابن مقفع در ترجمهٔ متن نامه از فارسی میانه به عربی، و افزوده‌های ابن‌اسفندیار در ترجمهٔ آن از عربی به فارسی، می‌گوید اگر این افزوده‌ها و شاخ و برگ‌های ساختگی از متن نامهٔ تنسر زدوده شوند، نامه‌ای خواهیم داشت که باید در نیمهٔ نخست سدهٔ سوم میلادی نوشته شده‌باشد. همچنین بویس همانندی‌های نامهٔ تنسر با عهد اردشیر را در پیوند با این واقعیت دیده‌است که این دو متن را در دورهٔ اردشیر بابکان نوشته بودند و سپس‌تر و به‌ویژه در دورهٔ خسرو انوشیروان و پس از آن، دچار کاستی‌ها و افزودگی‌هایی شده‌اند.