معنی کلمه اسماء بن خارجه فزاری در دانشنامه اسلامی
برخی از منابع از تولد او در قبل بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) خبر داده اند. اسماء در زمان امارت زیاد بن ابیه بر کوفه، از مصاحبان و همنشینان او محسوب می شد تا جایی که به در خواست زیاد به مانند بسیاری از اشراف کوفه، به دروغ علیه حجر بن عدی گواهی داد؛ گواهی ای که بهانه لازم را برای معاویه فراهم آورد تا حجر بن عدی و یارانش را در مرج عذراء به شهادت برساند.
همراهی با ابن زیاد
در زمان امارت عبیدالله بن زیاد بر کوفه، اسماء به همراه بسیاری از سران کوفه به حمایت از ابن زیاد برخاست و در زمان قیام مسلم بن عقیل، همراه و همگام با دیگر اشراف و سران قبایل همسو با ابن زیاد، در پراکنده ساختن یاران مسلم و شکست قیام او، نقشی اساسی ایفا کرد. نقل شده او برای به شهادت رساندن مسلم نیز تلاش هایی را از خود نشان داده بود. او همچنین به دستور عبیدالله بن زیاد و با همراهی محمد بن اشعث، هانی بن عروه را به دارالاماره کشاند و موجبات اسارت و سپس شهادت او را فراهم آورد. اما پس از اطلاع از حیله ابن زیاد، به شدت به او اعتراض کرد و عبیدالله هم دستور ضرب و شتمش را صادر کرد و مدتی او را به زندان افکند.
شرکت در سپاه عمرسعد
اسماء از سپاهیان عمر بن سعد و از شرکت کنندگان در واقعه جانسوز کربلا نیز بود. نقل شده زمانی که سپاه کوفه برای جدا کردن سرهای شهدا به جستجو در میان کشته ها پرداخته بودند، پیکر نیمه جان حسن بن حسن (علیه السّلام) را در میان کشته ها زنده یافتند اسماء بن خارجه فزاری که از خویشان مادری او به حساب می آمد، وساطت کرد و جسم مجروح او را با خود به کوفه برد و مداوا کرد و پس از آنکه زخمهایش التیام یافت او را به مدینه بازگرداند. به نقل دیگر اسماء، به واسطه نسبت خویشاوندی با مادر حسن مثنی، او را از میان اسرای اهل بیت (علیه السّلام) بیرون آورد و گفت: «به خدا قسم کسی قادر به دستیابی بر پسر خوله (نام مادر حسن مثنی) نخواهد بود.» عمر بن سعد با دیدن این وضعیت، دستور داد تا کسی متعرض ابی حسان (کنیه اسماء بن خارجه ابی حسان بود) نشود.
فرار از کوفه
...