مستتبع

و به عبارت ديگر آن قضايى كه در اول خلقت و ابتداى وجود گذشته قضاى مشروط بوده، و اما در مرحله بقاء وقتى آن مشروط مطلق و حتمى مى شود كه پاىافعال اختيارى به ميان آيد، چون افعال اختيارى است كه مستتبع سعادت و يا شقاوت ومستلزم هدايت و يا ضلالت مى شود.

و چقدر خوب بود مى فهميديم كه اين مفسر در كلام خودش چه چيزى اضافه بر كلام فخررازى گفته . رازى و غير او هم همين را مى گفتند كه عفو درمقابل ترك اولى بوده . و ترك اولى در عرف متشرعه ذنب شمرده نمى شود و مستتبع عقابنيست . حاصل حرف اين مفسر هم همين بود كه عفو درمقابل ترك اصلح بوده . تنها تفاوتى كه ميان گفته وى و گفتار رازى است اين است كهوى ترك اصلح را ذنب لغوى دانسته .

اين آن مطلبى است كه از قرآن در اين باره استفاده مى شود، و بطورى كه ملاحظه مى كنيداساس اين بيان بر دو قضيه عقلى است : يكى اينكه بينفعل اختيارى و غير اختيارى فرق هست . و ديگرى اينكهافعال اختيارى متصف به حسن و قبح و مستتبع مدح و ذم و ثواب و عقاب است ، و اين دو قضيهاز قضاياى قطعى است كه هيچ عاقلى كه در تحت نظام اجتماعى زندگى مى كند و خود رامحكوم به احكام آن نظام مى داند به هيچ وجه نمى تواند آن را انكار نمودهقائل به ذاتيت سعادت و شقاوت انسان شود.