فازلهما

فازلهما الشيطن عنها فاخر جهما مما كانا فيه و قلنا اهبطوا بعضكم لبعض عدوولكمفى الارض مستقر و متع الى حين (36)

در برخى اسرائيليات آمده كه شيطان با پاى خود وارد جنت نشد، بلكه از دهان مار بهبهشت راه يافت ، ليكن پاسخ صحيح اين است كه ، چنان كه گذشت ، بهشت آدم ، بهشتبرزخى بود، نه بهشت خلد و در بهشت برزخى راه براى شيطنت باز است ؛ زيرا نشئهبرزخ ، نشئه تجرد عقلى محض و محدوده مختص به مخلصين نيست تا شيطان را به آن راهىنباشد، بلكه مادون حد اخلاص و در حد تجرد و همى و خيالى را نيز در بردارد كه اگرچه شيطان دائما در آن به سر نمى برد و بر مرحله والاى آن راه ندارد، ولى بهمراحل پايين تر آن راه دارد و با وسوسه هايش انسان را مى لغزاند و مانع ماندن انسان درآن نشئه مى شود؛ چنان كه گاهى حالى به انسان دست مى دهد كه خود را از طبيعت فارغ ودر نشئه صيانت از گناه مى يابد، ولى ملاحظه مى كند كه اينحال دوام ندارد و كسى او را از اين اوج ، به حضيض ‍ مى كشاند. به هرحال ، كسانى كه مى خواهند در دالان برزخ كه برتر از طبيعت است قدم بگذارند، شيطانزير پايشان را خالى مى كند: فازلهما الشيطان ؛ نه آن كه از بالا بر آناناحاطه كند؛ چون به بالاتر از مرتبه و هم وخيال دسترسى ندارد.