صوارف

وقتى اين معنا ثابت شد اينك مى گوييم صدور ايمان از بنده وقتى ممكن است كه خداى تعالى در قلب او اعتقاد رجحان ايمان را بر كفر ايجاد كرده باشد كه اگر چنين اعتقادى راخداوند در قلب كسى ايجاد نمود البته قلب و نفس متمايل به ايمان مى شود، و گر نه محال است كسى از پيش خود ايمان را اختيار كند، و اين همان شرح صدرى است كه در آيه مورد بحث است . و همچنين صدور كفر از بنده وقتى ممكناست كه خداوند در قلب او اعتقاد رجحان آنرا بر ايمان بيافريند و همين كه آفريد قلب ازايمان نفرت كرده و به طرف كفر ميگرايد وگرنه اختيار كفر هم محال است ، مراد از جمله (يجعل صدره ضيقا حرجا) هم همين است . بنابراين ، تقدير آيه چنين مى شود: كسى كه خداوند از او ايمان را بخواهد دواعى نفسانيش را نسبت به ايمان تقويت مى كند، و كسى كه خداوند كفر را از او بخواهد موانع و صوارف از ايمان را دردلش تقويت نموده در مقابل ، دواعى كفر را در دلش قوى مى كند. و چون عقل هم همين حكم را مى كند پس بايد گفت قرآن كريم نيز به همين ادله عقلى اشاره مى كند.اين بود خلاصه كلام اين دانشمند .

كلامى كه از غير معصوم - عليه السلام - باشد، از هر بزرگى باشد، نبايدبه آن صد در صد اعتماد كرد، بلكه بايد احتمال خلاف و خطا در آن داد . كلام معصوم -عليه السلام - هم هفتاد محمل دارد كه بدون فحص از معارض و صوارف آن ، نمى شود به آن بدوا اعتماد، و به ظاهر آن عمل نمود.