[ویکی شیعه] سوره فاتحه یا حمد نخستین سوره قرآن کریم، ملقب به ام الکتاب. این سوره از سوره های «قصار» است که در عین اختصار، بنا بر روایات، در معنا بزرگ و «ام الکتاب» و اساس قرآن است. سورهٔ فاتحه، در نمازهای واجب و مستحب خوانده می شود و محتوای اصلی آن، توحید و سپاس خداوند است. خواندن سورهٔ حمد، در موارد بسیاری، از جمله پس از نمازهای واجب، بر بالین بیمار و هنگام گذاشتن مرده در قبر، مستحب است. در عرف ایرانیان، این امر توسعه داده شده و در یادکردِ اموات و برای آمرزش آنان، سوره فاتحه می خوانند. نام اصلی این سوره، فاتحة الکتاب است؛ به این جهت که اولین سوره قرآن است و قرآن با آن گشوده می گردد؛ و از آن رو که قرائت آن در نمازها، واجب است؛ همچنین به این علت که نخستین سوره ای است که فرود آمده است.
جملاتی از کاربرد کلمه سوره فاتحه
مؤ لف : و بزودى معناى روايت در (پيرامون اسم اعظم ) خواهد آمد انشاءاللّه تعالى . و دركتاب عيون از امير المؤ منين عليه السلام روايت كرده كه فرمود: كلمه (بسم اللّه الرحمنالرحيم ) جزء سوره فاتحه الكتاب است ، و رسولخدا صلى الله عليه و آله و سلم هموارهآنرا ميخواند، و آيه اول سوره بحسابش مى آورد، و فاتحه الكتاب را سبع المثانى مىناميد.
و در همان كتاب از بيهقى روايت كرده كه وى در كتابدلائل به سند خود از مجاهد از ابن عباس روايت كرده كه گفت : اولين سوره اى كه از قرآنبر رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم )نازل شد سوره (اقرء باسم ربك ) بود، و بقيه حديث همان مطالبى است كه در حديثعكرمه و حسين آمده بود، و در حديث عكرمه و حسين سه تا از سوره هاى مكى را ساقط كردهاند، و آنها عبارتند از سوره فاتحه و اعراف و كهيعص .
اين از جهت آغاز خلقت بشر و پيدايشش در نشئه دنيا، و اما از جهت عود و برگشتش بسوىخدا، قرآن كريم صراط آدمى را منشعب بدو طريق ميداند، طريق سعادت ، و طريق شقاوت ، وطريق سعادت را نزديك ترين طريق ، (يعنى خط مستقيم ) دانسته ، كه برفيع اعلى منتهىميشود، و اين طريق لايزال انسان را بسوى بلندى و رفعت بالا مى برد تا وى را بهپروردگارش برساند، بخلاف طريق شقاوت ، كه آنرا راهى دور، و منتهىباسفل سافلين ، (پست ترين پستيها) معرفى مى كند، تا آنكه به رب العالمين منتهىشود، و خدا در ماوراى صاحبان اين طريق ناظر و محيط بر آنان است ، كه بيان اين معنا درذيل جمله : (اهدنا الصراط المستقيم ) در سوره فاتحه گذشت .
به مردم بگو تا به اين موضع رغبت كنند و عزيز دارند و چهار ركعت نماز اين جابگذارند: دو ركعت نماز تحيت مسجد، در هر ركعت يك حمد و هفت مرتبهقل هو الله احد و تسبيح ركوع و سجود را هفت بار بگويند و دو ركعت نماز صاحب الزمانبگذارند، به اين صورت كه در فاتحه (سوره حمد) هنگامى كه به اياك نعبد و اياكنستعين برسند صدبار بگويند و بعد از آن سوره فاتحه را تا آخر بخوانند و در ركعتدوم نيز به همين صورت انجام دهند؛ تسبيح ركوع و سجود را هفت بار بگويند و هنگامى كهنماز تمام شد، تهليل (لا اله الا الله ) بگويند و تسبيح حضرت فاطمه الزهرا عليهاالسلام بخوانند و هنگامى كه تسبيح گفتند، سر بر سجده گذارند و صدبار صلواتبر پيغمبر و آلش فرستند.
عربى صبح به مسجد درآمد كه نماز گذارد ومستعجل بود كه كار مهم و ضرورى اى داشت ، پيشنماز بعد از سوره فاتحه ، سوره نوحرا شروع كرد. چون گفت : انا ارسلنا نوحا يعنى ما كه خداونديمفرستاديم نوح را، باقى آيه از يادش برفت و حصر شد و سكوت اوطول كشيد. عرب را طاقت نماند.
مـراد از (هـدايت به سوى صراط المستقيم )، هدايت به تمام معناى كلمه است ، و به همينجهت آن را به موسى و هارون (عليهما السلام ) اختصاص داد و از قوم آن دو كسى را شريكآن دو نكرد و ما در سابق در تفسير سوره فاتحه هدايت به صراط مستقيم را معنا كرديم .
اين نماز ضرر و آسيب را از ميّت دور، و در نيكى به او محسوب مى شود. از اميرالمؤمنين (ع) روايت شده كه رسول خدا(ص ) فرمود: وقتى ميت خود را دفن نموديد و از خاكسپارى اشفارغ شديد، وارث يا خويشاوند يا دوست او در كنار قبر ايستاده و دو ركعت نماز بخواند،در ركعت اوّل يك بار سوره فاتحه و دو سوره قُلْ اءَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَق ، وسوره قُلْ اءَعُوذُبِرَبِّ النّاس . معوذّتين ...(93) كيفيّت ركعت دوّم به اين صورت است كه سوره حمد واگر خواست سوره قُلْ هُوَاللّهُ اءَحَد، و سوره إِنّا اءَنْزَلْناه را بخواند، كه اين دو سوره ازسوره هاى مهمّى هستند كه در نمازهاى نافله خوانده مى شوند، و بعد ركوع و سجده بجاآورده و در سجده اش مى گويد:
مقصود از (حسنه در دنيا) معيشت نيكو است ، و ابراهيم (عليه السلام ) داراى ثروتىفراوان و مروتى عظيم بوده ، ما در تفسير سوره يوسف درذيل آيه ششم و نيز در معناى هدايت و صراط مستقيم در تفسير سوره فاتحه و در معناى آيه(و انه فى الاخرة لمن الصالحين ) بحثهاى مفصلى داشتيم به آنجا مراجعه شود.
در اين روايات سوره فاتحه ساقط شده و چه بسا گفته باشند كه اين سوره دو بارنازل شده يكى در مكه و بار ديگر در مدينه .
(الرحمن الرحيم ) تفسير و بحث پيرامون معناى اين دو كلمه ، درذيل سوره فاتحه گذشت ، تنها در اينجا ميگوئيم :