خوز

نوشته‌اند ابوحفص بنجیر در دوران اعتکاف خود در مدینه و کربلا، بیش از ۲۰۰ بنده و اسیر آزاد ساخت که برخی از آنان در زمره فاضلان و قاضیان درآمدند. ابوحفص طبع شعر داشت و مؤلف عرفات چند رباعی و غزلی با تخلص «بنجیر» به وی نسبت داده‌است، کتاب کنوزالقلوب و رموزالغیوب در علوم غریبه از آثار اوست. همچنین بنای مدرسه یا نجیر خوزی و رباط خوزی را در شیراز از او دانسته‌اند (جنید، شدّالازار، حواشی قزوینی، ۲۹۶، ۵۳۵؛ همو، تذکره، ۳۴۱).

زبان شناسان اتفاق نظر که دو زبان خوزی و سریانی ایرانی نمی‌باشند؛ سریانی زبانی آرامی است که در آن ایام زبان رایج مردم میان‌رودان بود و خوزی که احتمالاً بقایای زبان ایلام قدیم بوده‌است. به گفته لازار منابع تاریخی قرون نخستین اسلامی، تصویر کلی از زبان‌های ایران به دست ما نمی‌دهند اما گردآوردن اطلاعاتی پراکنده از جغرافی‌نویسان و مورخان ممکن است. (در قرون نخستین اسلامی) زبان خوزی در خوزستان دوام آورد. گفته می‌شود که این زبان حتی با الفبای عربی قابل نگاشتن نبود.

به گفته مارتین هاوگ زبان خوزی احتمالاً زبان درجه دوم در حکاکی‌های سنگی توسط هخامنشیان است.

که چون شه با سپاهان شد ز خوزان ز عشق گل دلی چون شمع سوزان

در زمان فتح اصفهان توسط حمله افغان‌ها، اهالی این منطقه تا حد توان مقاومت نمودند، چنان‌که سرکیس گانهیچ نتز در کتاب «سقوط اصفهان» می‌نویسد، افغان‌ها نتوانستند دژهای خیزون (خوزان) و ورنوسفادران و فروشان را تصرف کنند، چون ساکنان این سه محل سخت مقاومت کردند. یک راه زیرزمینی دراز از کهندژ تا آتشگاه وجود داشته که گویا راه رساندن سربازان به بالای کوه برای جنگ با افغانها و دیگر یورشگران بوده‌است. کوی بزم نیز از دیگر محله‌های کهن خوزان می‌باشد، که نام این محل به وجود جشن سَده در این شهر هویت و واقعیت بیشتری می‌بخشد.

به خوزان بُرد او را دایگانش؛ که آنجا بود جای و خان و مانش.

در اطراف روستا و خانه هایشان حصار و دیواری می‌سازند و چند دروازه برای ورود و خروج خوزی بنا می‌کنند که دروازه اصلی آن به نام شهروند معروف بوده است.

شه خوزان که شهرم داد و اقطاع بسی حق دارد او بر من بانواع

دل بیگانه خوزین خاکدان نیست شب و روزش زدورسمان نیست

کسی را جست خسرو شاه از راه خبر پرسید از خوزان و از شاه

روان شد هرمز از خوزان چنان زود که برقی چون رود برقی چنان بود

چو هرمز دشت خوزان پر ز خون کرد علم شاه سپاهان سرنگون کرد

دهستان خوزی یکی از دهستان‌های شهرستان مهر در استان فارس ایران است که در بخش وراوی قرار دارد.

که شاهنشاه خوزی دختری داشت که هر موییش در خویی سری داشت

واژه خوزستان به معنای سرزمین «خوزها» است و خوز را به صورت‌های «هوز» و «حوز» نیز می‌نوشتند و جمع هوز در زبان عربی اهواز است که نام کرسی ایالت خوزستان است.

ریشه نام اهواز را برگرفته از قوم خوزی (یا هوزی) می‌دانند که ساکنان بومی استان خوزستان بوده‌اند و زبان آن‌ها تا چند قرن بعد از اسلام زبان مردم خوزستان بوده‌است.

شه خوزان از آن پاسخ چنان شد که گویی مغز او از استخوان شد

زبان قدیمی خوزستان را زبان خوزی گویند.

که تا از شهر خوزان با سپاهان روان گشتند با گل تا سپاهان

براساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵، جمعیت دهستان خوزی ۱۸۳۷ نفر (در ۵۲۳ خانوار) بوده‌است.