ترکستان شرقی

معنی کلمه ترکستان شرقی در لغت نامه دهخدا

ترکستان شرقی. [ ت ُ ک ِ ن ِ ش َ] ( اِخ ) ترکستان چین سرزمین وسیعی است که در مغرب چین قرار دارد و سلسله جبال تیانشان آنرا دو قسمت کرده است. رود تاریم از آن می گذرد و وارد دریاچه لُب نُر می گردد. شهرهای معروف آن کاشغر و یارکند و زونگاری است. این ناحیه که ایالت سین کیانک چین را تشکیل می دهد باندازه خاک ایران وسعت دارد و در قسمت زونگاری معادن نفت و آهن دارد. این ناحیه در پیش مسلمین باسم کاشغر و ختن معروف است. و رجوع به سین کیانک شود.

معنی کلمه ترکستان شرقی در فرهنگ فارسی

مانند قسمتی از مغولستان تحت نفوذ دولت چین اداره میشود . تعداد جمعیت آنرا بطور تخمین تا ۴ میلیون تن نوشته اند . ترکستان شرقی مخصوصا قسمتی ازنواحی غربی و شمال غربی آن از زمانهای قدیم مرکز تمدن ومحل رفت و آمد بازرگانان چینی وایرانی و هندی بود . بهمین جهت آثار شهرهای قدیمی در آن سرزمین باقی است . نام بسیاری از شهرهای آن مانند : کاشغر یار قندوختن بمناسبت آنکه مرکز بازرگانی بوده نزد ما مشهور است . حکومت نیمه مستقل ترکستان شرقی در دست ماموران چین ومرکز حکومت آن شهر ارومچی است که دردامنه شمال کوههای تیانشان واقع است وشهر کوچک تورفان در چند کیلومتری جنوب آن قرار دارد . پنبه غلات ابریشم پشم مهمترین محصول ترکستان شرقی است.
ترکستان چین سرزمین وسیعی است که در مغرب چین قرار دارد و سلسله جبال تیانشان آنرا دو قسمت کرده است . رود تاریم از آن می گذرد و وارد دریاچه لب نر می گردد .

جملاتی از کاربرد کلمه ترکستان شرقی

ورود تعدادی از وام‌واژه‌های ترکی-مغولی که در طی دوره ایلخانی و حتی پیش از آن وارد زبان فارسی شدند، نه از طریق مغولی، بلکه از طریق ترکی بوده‌است. برای نمونه، دو اصطلاح کلیدی «یرلیغ» و «یاسا / یاساق»، که مشخصاً اگر از طریق مغولی به فارسی راه پیدا می‌کردند، می‌بایستی در منابع تاریخی و ادبی فارسی به‌صورت‌های «جرلیغ» و «جاساغ» ثبت می‌شدند. نوع ترکی که این واژگان از طریق آن به فارسی وارد شده‌اند، قارلقی است؛ به این دلیل که در ابتدای شکل‌گیری حکومت مغولان، تعدادی از اهالی ترکستان شرقی به‌عنوان کارگزار به‌خدمت آن‌ها درآمدند و به‌نظر می‌رسد که ترکی قارلقی دست‌کم تا اواخر دوره ایلخانان، مورد استفاده بوده‌است.
جهانگیر خواجه (اویغوری: جهانگیر خوجا؛ ۱ ژانویهٔ ۱۷۸۸ – ۱ ژانویهٔ ۱۸۶۵) یکی از افراد خاندان خواجگان آفاقی ترکستان شرقی بود که توانست در دهه ۱۸۲۰ کنترل کاشغرستان را چند سالی از دست امپراتوری چینگ به درآورد.
اویغورها دوبار در سال‌های ۱۹۳۳ و ۱۹۴۴ با کمک ژوزف استالین موفق شدند استقلال خود را پس بگیرند و خود را «جمهوری یکم ترکستان شرقی» بنامند. اما چین، با استفاده از عِرق مذهبی مسلمانان خودش که آن‌ها هم اویغورها را کافر می‌پنداشتند استقلال جمهوری ترکستان شرقی را در هم کوبید.
ایالت خودمختار سین‌کیانگ در چین، ترکستان شرقی نیز نامیده می‌شود.
دومین جمهوری مستقل ترکستان شرقی هم به همین سرنوشت دچار شد. با این تفاوت که این بار میان جامعه اویغور که بخشی طرفدار شوروی و بخشی هوادار ترکیه بودند اختلاف افتاد و در این اختلافات، این چین بود که کنترل منطقه اویغورنشین را در دست گرفت و از سال ۱۹۴۹ تا کنون با مشت آهنین بر آن حکومت کرده‌است.
در سالهای ۱۹۳۳ و ۱۹۳۴ میلادی، در منطقهٔ کاشغر که در آن زمان شامل ولایت خودمختار قزل‌سو قرقیز نیز می‌شد، در طی شورشی علیه حکومت استانی وفادار به جمهوری چین، کشور جدیدی به طول دو سال با نام جمهوری اسلامی ترکستان شرقی اعلام شده بود. در منطقهٔ ختن نیز، کشوری با نام «امارت اسلامی ختن» اعلام شد.
در سالهای ۱۹۳۳ و ۱۹۳۴ میلادی، در منطقهٔ کاشغر که در آن زمان شامل ولایت خودمختار قزل‌سو نیز می‌شد، در طی شورشی علیه حکومت استانی وفادار به جمهوری چین، کشور جدیدی به طول دو سال با نام جمهوری اسلامی ترکستان شرقی اعلام شده بود که شامل شهرستان تاشکورگان نیز می‌شد.
نمونه‌های این‌گونه الحاق: کشور چین تبت و ترکستان شرقی را به ترتیب درسال‌های ۱۹۴۹ و ۱۹۵۱ به خاک خود الحاق کرد.
انجمن همبستگی آموزش و پرورش ترکستان شرقی می‌گوید که هدف خود را پروروش و تربیت مسلمانان ترکستانی از طریق شناساندن اصول، فرهنگ و رفتار اسلامی اعلام کرده است.
با پیروزی حزب کمونیست چین در جنگ داخلی چین در سال ۱۹۴۹ میلادی، تاسیس جمهوری خلق چین، و تلاش حکومت تازه تاسیس بر تثبیت حاکمیت خویش، مائو تسه‌تونگ از رهبران جمهوری ترکستان شرقی درخواست کرد که دست از آرمان استقلال برداشته و به حاکمیت چین برگردند. با فشار و اصرار متحد اصلی جمهوری ترکستان شرقی، یعنی اتحاد جماهیر شوروی، رهبران جدایی‌طلب چاره‌ای جز قبول درخواست مائو نداشتند. در نتیجه، در سپتامبر ۱۹۴۹ میلادی، بدون خونریزی و درگیری، منطقهٔ ایلی منحل شده، و سه ولایت آن جمهوری خلق چین پیوسته و در تابعیت استان سین‌کیانگ قرار گرفتند.