تحلیل محتوا (Content analysis) نیز (مشهور به تحلیل متن). روش شناسی معیاری در علوم اجتماعی در زمینۀ محتوای پیام. اِرل بابی آن را «مطالعۀ پیام های انسانی مضبوطی از قبیل کتاب ها، پایگاه های اینترنتی، تصاویر، و قوانین» تعریف می کند. هارولد لاسوِل پرسش های محوری تحلیل محتوا را این گونه برمی شمارد: «کی چه می گوید، به کی، برای چه، تا چه اندازه، و با چه تأثیری؟» اوله هولستی تعریف وسیعی از تحلیل محتوا به دست می دهد و آن را «هر شیوۀ استنتاجی از رهگذر شناسایی عینی و نظام مند ویژگی های معینی از پیام ها» می خواند. تحلیل محتوا به پژوهشگر اجازه می دهد اطلاعات بسیاری از متن به دست آورد و مختصاتی از آن مثل بسامد کلید واژه های آن را به طور نظام مند شناسایی کند. یافتن سازه های مهم محتوای پیام نیز این امکان را فراهم می آورد. اما این اطلاعات را باید در چارچوب نظری معینی دسته بندی کرد و لازمۀ آن تحلیل داده هاست. بدین سان خوانش معنی دار محتوا تحقق می یابد. مثلاً در ۱۹۷۶ دیوید رابرتسون چارچوبی رمزی برای مقایسۀ روش های رقابت حزبی بین احزاب انگلیسی و امریکایی پدید آورد. در ۱۹۷۹ گروهی پژوهشی به منظور دستیابی به روشی قیاسی و محتوایی ـ تحلیلی برای مواضع سیاسی احزاب، از رابرتسون الگو گرفت. در برزیل همین شیوۀ دسته بندی را کاروالیو در سال ۲۰۰۰ برای مقایسه ای تحلیلی بین اعلامیه ها و بیانیه های رادیوـ تلویزیونی احزاب در سال های ۱۹۸۹ و ۱۹۹۴ به کار برد. از دهۀ ۱۹۸۰ تحلیل محتوا ابزار کارآمدی برای اندازه گیری میزان موفقیت در برنامه های روابط عمومی، به ویژه روابط رسانه ای، و ارزیابی وجهۀ رسانه ای شده است. در این شاخۀ تحلیلی، داده های تحلیل محتوا را معمولاً با داده های رسانه ای همچون شمارگان، مخاطبان، عدۀ بینندگان و شنوندگان و دفعات چاپ، ترکیب می کنند.
جملاتی از کاربرد کلمه تحلیل محتوا
در این مرحله، متغیرهای اصلی تحلیل محتوا را بر اساس شاخص‌ها و معرف‌ها تعریف می‌کنیم و نظام طبقه‌بندی برای هر متغیر می‌سازیم.
در طول چند سال گذشته، به عنوان بخشی از تلاش گسترده‌تر برای بررسی رابط بین بینایی و زبان، علاقه‌ای به تولید خودکار زیرنویس‌ها برای تصاویر افزایش یافته‌است. نمونه‌ای از تولید داده به متن، الگوریتم زیرنویس تصویر (یا توصیف خودکار تصویر) شامل گرفتن یک تصویر، تجزیه و تحلیل محتوای بصری آن، و تولید یک توصیف متنی (معمولا یک جمله) است که برجسته‌ترین جنبه‌های تصویر را به صورت کلامی بیان می‌کند. .
تجزیه و تحلیل محتوا به عنوان یک بررسی و تفسیر سیستماتیک ارتباطات حداقل به قرن هفدهم برمی گردد. با این حال، فقط در زمان ظهور روزنامه در اوایل قرن ۲۰ بود که تولید انبوه مواد چاپی تقاضا برای تجزیه و تحلیل کمی کلمات چاپی را به وجود آورد.
البته تحلیل محتوای کتاب، نیازمند فرصت بیشتری است، ولی با توجه به تاریخ تدوین آن، ۱۳۲۹ شمسی، می‌تواند نشان‌دهنده عمق بینش مجاهدین راستین راه آزادی خلق مسلمان ایران، و رهبر بزرگ و جانباز آنها شهید کبیر خلق ما، حضرت سیدمجتبی نواب‌صفوی باشد که بعد از شهریور ۲۰، نبرد قهرآمیز و مسلحانه را، به مثابه تنها راه رهایی خلق‌های قهرمان مسلمان پیشنهاد کرد و خود در این راه گام نهاد و پس از نبردها و پیروزی‌ها، سرانجام همراه برادرانش: سیدعبدالحسین واحدی، سیدمحمد واحدی، خلیل طهماسبی، و ذوالقدر (و سیدحسین امامی) شربت شهادت نوشید.
در این مرحله محتوای پیامی (منبع اطلاعاتی) که قرار است مورد تحلیل قرار گیرد مشخص می‌شود. محتوای مسئله موضوعی است که در پیام مورد بررسی به دنبال آن می‌گردیم. در این راستا تلاش می‌شود تا واحدهای تحلیل محتوا مشخص شود. در تحلیل محتوا به دو دسته از واحدها اشاره می‌شود که عبارتند از واحدهای محتوا و واحدهای تحلیل.
در مورد فیلترینگ اینترنت، وی معتقد است با تکنولوژی نمی‌توان برخورد (سخت) کرد و تکنولوژی نفوذ می‌کند و ما فقط می‌توانیم آن را به تأخیر بیاندازیم. به گفته وی بایستی همان ایده رهبری ایران عمل شود و (بجای فیلترینگ) خودمان تولید و تحلیل محتوا انجام دهیم و در این فضا جذابیت‌های بومی و فرهنگی خود را بالا ببریم.
کاربردهای بسیار متنوعی برای طبقه‌بندی موضوعی اسناد وجود دارد، مثلاً شناسایی هرزنامه‌ی الکترونیکی، موتورهای جستجو، تحلیل محتوای دیجیتال و ...
تحلیل محتوا از روش‌های اسنادی است که به بررسی نظام مند، عینی، کمّی و تعمیم پذیر پیام‌های ارتباطی می‌پردازد. این روش در دسته‌بندی روش‌ها، پنهانگر محسوب می‌شود و از آن برای بررسی محتوای آشکار پیام‌های موجود در یک متن می‌پردازد و در نتیجه وارد تاویل و نشانه‌شناسی محتوای پیام نمی‌شود. تحلیل محتوا روشی مناسب برای پاسخ دادن به سؤال‌هایی دربارهٔ محتوای یک پیام است. هر چند در رویکردهای اولیه، ادعا می‌شد که تحلیل محتوا می‌تواند علاوه بر محتوای پیام، به ویژگی‌های مؤلف و تأثیر بر مخاطب بپردازد، اما امروزه دو کارکرد اخیر را تنها در روش‌های تلفیقی میدانی و اسنادی امکان‌پذیر می‌دانند.
واحدهایی هستند که از میان کلّ محتوای مورد مطالعه انتخاب می‌شوند و بر اساس آن نمونه تحقیق یعنی بسته‌های پیامی که قرار است مورد تحلیل محتوا قرار گیرند انتخاب می‌شوند. برای یک تحقیق تحلیل محتوا می‌توان واحدهای نمونه‌گیری متفاوتی را انتخاب کرد که در میان آنها آن واحدی که به بهترین وجه به سنجش موضوع تحقیق کمک می‌کند گزینه مناسب است.
معاونت پژوهشی به عنوان یکی از تخصصی‌ترین واحدهای تحقیقاتی حوزه ارتباطات توانسته ضمن جمع‌آوری کارشناسان خبره در حوزه پژوهش و تحقیق، ارتباط دائم و مستمری را با استادان دانشگاهی برقرار ساخته و از نظرات روشنگرانه آنها بهره جوید. این بخش با ارائه طرحها و سفارش‌های تحقیقاتی در زمینه تحقیقات بنیادی، تحقیقات آسیب شناسانه، تحلیل محتوا، تحقیقات ویژه؛ و حمایت از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکترا در زمینه ارتباطات و حوزه‌های وابسته و… کار هدایت و نظارت بر تحقیقات را برعهده دارد.