الکافرین

قُلُوبٌ یَوْمَئِذٍ واجِفَةٌ نکّر القلوب، و المراد بها قلوب الکافرین و المنافقین.

مَدْحُوراً ای مطرودا مبعّدا من رحمة اللَّه، و قیل: مطرودا من السماء. لَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ این لام ایدر لام قسم است، و لَأَمْلَأَنَّ این لام جواب قسم است، ای لمن تبعک منهم علی دینک من اولاد آدم لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکُمْ أَجْمَعِینَ یعنی من الکافرین و قرنائهم من الشیاطین.

پیامبر (ص) فرمود: دعای ستمدیده مستجاب است. اگر گفته شود: مگر نه این است که خداوند می فرماید: «و ما دعاء الکافرین الا فی ضلال » چگونه دعای هر ستمدیده ای مستجاب است، گوئیم: آیه به دعای کافران در جهنم راجع است. و در آن مقام نه اشک را سودی است نه دعا بخشایش آورد. و خبری که ذکر شد بدین دنیا راجع است.

یَوْمَئِذٍ یعنی: یوم القیامة یَوْمٌ عَسِیرٌ شدید علی الکافرین یعسر فیه الامر علیهم غیر یسیر غیر هیّن.

وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ این علم بمعنی رؤیت است، ای و لم یر منکم مجاهدة و نیّة صادقة، وَ لَمْ یَتَّخِذُوا یعنی و لم یر الذین لم یتّخذوا بینهم و بین الکافرین دخیلة مودّة. معنی آیت آنست که شما را چنین فرونگذارند، نه مؤمنانرا بر ایمان مجرّد و نه منافقان را بر کتمان نفاق تا قتال بر شما فریضه کنند، و خدای بیند از شما که منافق کیست و موافق کیست، و ببیند که با خدای و رسول و مؤمنان دوستی، که دارد و با منافقان که دارد، و خدای در ازل بعلم قدیم خود دانا بود، دانست که موافق کیست و منافق کیست، خواست که ایشان عمل کنند بر وفق علم وی تا ایشان را بآن عمل جزا دهد، اگر خیر کنند ایشان را ثواب دهد و اگر شر کنند ایشان را عقوبت دهد، چنان که لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی.