اورخون

دشت اورخون یکی ازدشت‌های کشور مغولستان است. کتیبه‌های تُرکی اورخون در دشت اورخون یافته شده‌است. این کتیبه‌ها توسط نیکولای یادرینتسف در سال ۱۸۸۹ میلادی کشف شد و توسط واژه‌شناس دانمارکی ویلهلم توماسن در سال ۱۸۹۳ رمز گشایی شد. این سنگ نبشته‌ها بسیار به بناهای تاریخی که از دوران گوک‌ترکان در طی دوره دودمان تانگ در چین بجای مانده‌است شباهت دارد. فاصله دشت اورخون با شهراولان‌باتور پایتخت مغولستان ۳۷۰ کیلومتر است. دشت اورخون توسط سازمان یونسکودر فهرست میراث جهانی به عنوان محلی برای تکامل سنت‌های معنوی وعشایری بیش از دوهزار سال ثبت شده.

کتیبه‌های ترکی ینی سئی به سال ۱۷۲۱ در زمان پطر کبیر در نواحی اطراف رود ینی سئی کشف شد.این کتیبه‌ها مربوط به امپراتوری گوک‌ترک‌هاست که از قرن ۶ تا ۸ میلادی در آسیای مرکزی حاکمیت داشتند. گرچه تعیین تاریخ دقیق کتابت آن غیرممکن است اما بر اساس جزئیات نگارشی این کتیبه، احتمال می‌رود قبل از کتیبه‌های اورخون پدید آمده باشد و می‌توان آن را متعلق به حدود قرن هفتم میلادی دانست. در متن این کتیبه‌ها اشاره‌ای به تاریخ کتابت آن‌ها نشده‌است، با این همه به استناد منابع چینی، در آن زمان قرقیزها، در ناحیه علیای دره ینی سئی می‌زیسته‌اند بنابراین حکاکی کتیبه‌ها را می‌توان مربوط به آن‌ها دانست.

قدیمی‌ترین سندی که از کلمهٔ تات در آن استفاده شده، کتیبه‌های اورخون است. تات در این کتیبه‌ها ظاهراً به معنای «اتباع» و «رعایا» استفاده شده است. لفظ «تات» علاوه بر این‌که بر ایرانیان و یک‌جانشینان اشاره می‌کرد، عنوانی بوده که قبل از حکومت ایل‌خانی به عناصر خارجی سرزمین‌های ترکان (احتمالاً خارجی‌های یک‌جانشینِ ترکستان، بعضی قبایل ترک، اقوام مغلوب و ساکنان مناطق تحت تصرف ترکان) گفته می‌شد.

برای نگارش زبان‌های مختلف ترکی در طول تاریخ الفباهای مختلف الفبای اورخون، الفبای اویغور، الفبای عربی و خزر)، الفبای لاتین و الفبای سیریلیک به کار گرفته شده‌است ولی هم‌اکنون اکثر زبان‌های ترکی از الفبای لاتین استفاده می‌کنند یا در حال تغییر خط رسمی خود به لاتین هستند.

زبان ترکی باستان یا ترکی باستان شرقی یا ترکی اورخون یا اویغور باستان اولین طرح موجود در زبان‌های ترکی‌تبار در میان گوک‌ترک‌ها و خانات اویغور که از قرن یازدهم تا قرن سیزدهم به مدت کمتر از دویست سال رایج بوده، که البته با الفبای اسکاندیناوی و خط رونی بکار میرفته است. زبان ترکی باستان از شاخه زبان‌های جنوب‌شرقی زبان‌های ترکی‌تبار که در ردیف زبان‌های اویغوری و جغتایی قرار می‌گیرد. زبان ترکی جزء زبان‌های آلتایی است و ارتباط ژنتیکی یا نتیجه تعاملات این زبان‌ها بحث زیادی دارد. به نظر می‌رسد، ترکی غربی‌ترین زبان خانواده آلتایی باشد.

ترکی اورخون زبان رایج در میان گوک‌ترک‌ها بود. این زبان در نخستین خاقانات ترک (۵۵۲ تا ۶۰۳ م) به عنوان زبان طبقه حاکم و در دومین خاقانات ترک (۶۸۲ تا ۷۴۴ م) به عنوان زبان رسمی حکومت عمل می‌کرد.

ترکی اورخون، همچنین ترکی گوک‌ترک، یک زبان تاریخی از خانواده زبان‌های ترکی و گونه کهن از زبان ترکی باستان است. این زبان را نیای اویغوری باستان نیز می‌دانند. ترکی اورخون به سبب مشهورترین نوشتارش یعنی سنگ‌نبشته اورخون، واقع در دشت اورخون مغولستان اینگونه نامیده می‌شود.

خاقانات اویغور (回鶻) یک امپراتوری تُرک‌تبار بود که حدود یک قرن بین اواسط قرن ۸ و ۹ وجود داشت. آن‌ها یک کنفدراسیون قبیله ای تحت عنوان اشراف اورخون اویغور (回鶻) بودند که توسط چینی‌ها از آن‌ها به عنوان جیو زینگ ("نه قبیله") یاد می‌شد.

اویغوری باستان با خطی ویژه، نامور به خط اویغوری به نگارش درمی‌آمد. این خط برپایه یک خط ایرانی به نام خط سغدی بود. درابتدای تاریخ خود، اویغوری باستان به خط اورخون، خط دیگری که باز برپایه خط سغدی بود به نگارش درمی‌آمد. بیشتر آثار زبان و خط اویغوری باستان به ادبیات دینی مانوی و بودایی مربوط هستند.

ترکی اورخون با گونه‌ای از خط آرامی که منشعب از الفبای سغدی یا پهلوی بود به نگارش درمی‌آمد. این خط را امروزه با نام خط اورخون می‌شناسند.