معنی کلمه الحدود در دانشنامه اسلامی
این کتاب به همراه بیست دو رساله دیگر در مجموعه ای به نام رسائل ابن سینا، به چاپ رسیده است.
این رساله بعد از مقدمه اى کوتاه، بى آنکه داراى باب بندى و فصل بندى مرسوم باشد، به تعریف هفتاد و دو چیز پرداخته است.
مؤلف، پس از مقدمه، اقدام به بیان تقسیمات حدود کرده است. وى حدود حقیقى را دال بر ماهیت شىء که کمال ذاتى وجود شىء است مى داند که یا بالفعل است یا بالقوه؛ مثلاً لفظ حساس در تعریف حیوان اشاره دارد به اینکه حیوان موجودى است داراى نفس و متغذى، در حالى که اگر این لفظ در کنار حیوان قرار نمى گرفت، فقط بر شىء داراى حس دلالت مى کرد.
او، کلامى را از حکما نقل مى کند که تحدید را متشکل از جنس عالى و فصل سافل مى دانند، مانند الانسان جوهر ناطق مائت. به عقیده مؤلف، در واقع طلب تحدید، طلب معرفت چیزى با چیز دیگر است. وى در ادامه توضیحاتى راجع به حد تام و حد ناقص بیان نموده و حدّ الحدّ را طبق بیان حکیم در کتاب طوبیقا، به قولى که دلالت بر ماهیت شىء دارد و از جنس قریب شىء و فصل آن تشکیل یافته است، تعریف مى نماید.
مؤلف، سپس رسم تام و رسم مطلق را به این صورت تعریف مى کند: رسم تام، قولى است مرکب از جنس و اعراض لازمه شىء و رسم مطلق، قولى است که معرفى مى کند شىء را معرفى غیر ذاتى لکن خاص مى باشد.
[ویکی نور] الحدود (ابن سینا). الحدود یا تعریفات، تألیف ابن سینا، از جمله رساله هاى اولیه وى به زبان عربى است. ابن سینا این رساله را همان گونه که در مقدمه اش تصریح کرده به خواهش یکى از دوستان به رشته تحریر کشیده و در آن به تعریف مسائل طبیعى و فلسفى و علمى پرداخته و براى هرکدام به اختصار، حدودى را بیان کرده است.
این رساله در ضمن کتاب المصطلح الفلسفی عند العرب نوشته عبدالامیر اعسم آمده است.
کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه ابن سینا و 73 تعریف است که از آن جمله اند: حد عقل، نفس، صورت، هیولى، موضوع، ماده، عنصر و...
محقق کتاب در مقدمه اش مقدم بودن زمان تألیف کتاب حدود بر کتاب شفاء و نجات (خلاصه کتاب شفاء) را مورد بررسى قرار داده است و با ذکر قرائنى به این نتیجه رسیده است که منطقى نیست که این رساله بعد از شفاء نوشته شده باشد؛ چراکه اگر شاگردانش به محتواى شفا در موضوع حدود مطلع بودند، پس از او تفسیر و توضیح حدود را طلب نمى کردند و بر این کار اصرار نمى ورزیدند.
محقق در قسمت دیگرى از مقدمه به تبیین شیوه نگارش رساله پرداخته است. وى ابتدا به این نکته اشاره کرده که ابن سینا در همه تألیفات فلسفى اش شیوه واحدى را اعمال نکرده است. کتب اولیه او دشوارتر از کتب متأخر او هستند و کتبى که در اواخر حیاتش تألیف کرده بهتر از کتبى است که در اوائل آن نوشته است؛ همچنین رساله هاى کوتاه او بهتر از کتب مفصل اوست. به همین دلیل کتاب اشارات و تنبیهات به جهت اسلوب بر همه تألیفات او برترى دارد؛ چراکه از کتب متأخر اوست. همچنین کتاب نجات اسلوبى بهتر از کتاب شفا دارد و این دو از کتب پیش از خود نیکوترند؛ بنابراین رساله حدود به شیوه گذشته او در آثار مفصلش نوشته شده است، نه به شیوه واضح در اشارات و تنبیهات.
وى تصریح مى کند که در این رساله، دو اصطلاح منطقى، 68 اصطلاح طبیعى و سه اصطلاح مابعدالطبیعى تعریف شده و در مجموع 73 اصطلاح تعریف شده است.(البته باید توجه داشت که اصطلاح «اعتماد» و اصطلاح «میل» با هم تعریف شده اند).
[ویکی نور] الحدود (النیشابوری المقری). الحدود یا کتاب المعجم الموضوعی للمصطلحات الکلامیّة توسط شیخ قطب الدین ابی جعفر محمد بن الحسن النیسابوری المقری از علماء قرن ششم هجری، املاء شده است.
الحدود، در بیان تعریف و اصطلاحات علم کلام است که جهت استفادۀ طالبان علم کلام و اصول عقائد نگاشته شده است، در این زمینه کتابهای زیادی نوشته شده است امّا این کتاب از جامعیت و وسعت بیشتری نسبت به سایر کتب در این زمینه برخوردار است که دارای فوائد لغویّه و فلسفیّه و اصولیّه و همچنین فقهیّه می باشد.
مؤلف کتاب بیان می دارد زمانیکه رغبت شاگردان خود را در علم اصول وافر دیدم و متوجه شدم همّت آنان صادق است، اراده کردم مختصری بنویسم که شامل حدود اشیاء باشد و متضمن احوال معلومات بر وجه ایجاز و اختصار باشد تا بتوانند توسط آن در این فن شروع به کار کنند، وعدۀ این کار را به آنها دادم تا اینکه یکی از بزرگان مرا أمر به این کار نمود لذا أمرش را امتثال نمودم.
کتاب از دو مقدمه و 9 فصل تشکیل شده است.
مؤلف در مقدمۀ کتاب خود به شرح الفاظی چون العلوم، الصفات، العدوم، الموجود... پرداخته. در فصل اول کتاب سخن از احکام و جواهر به میان آورده در فصل دوم کتاب خویش از اقسام اعراض و احوال آنها بحث کرده است. فصل سوم کتاب در تعریف اشیائی است که مخاطب آنها را اتخاذ می کند چون: الخطاب، النطق، الصیاح و... در فصل چهارم شروع به تعریف داخل در بحث ألم و لذّت کرده است. فصل پنجم در بیان اوصاف جمله ها و معانی آنهاست.
[ویکی نور] الحدود (بوعلی). الحدود یا تعریفات، تألیف ابن سینا، از جمله رساله های اولیه وی به زبان عربی است. ابن سینا این رساله را همان گونه که در مقدمه اش تصریح کرده به خواهش یکی از دوستان به رشته تحریر کشیده و در آن به تعریف مسائل طبیعی و فلسفی و علمی پرداخته و برای هرکدام به اختصار، حدودی را بیان کرده است.
کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه ابن سینا و 73 تعریف است که از آن جمله اند: حد عقل، نفس، صورت، هیولی، موضوع، ماده، عنصر و...
محقق کتاب در مقدمه اش مقدم بودن زمان تألیف کتاب حدود بر کتاب شفاء و نجات (خلاصه کتاب شفاء) را مورد بررسی قرار داده است و با ذکر قرائنی به این نتیجه رسیده است که منطقی نیست که این رساله بعد از شفاء نوشته شده باشد؛ چراکه اگر شاگردانش به محتوای شفا در موضوع حدود مطلع بودند، پس از او تفسیر و توضیح حدود را طلب نمی کردند و بر این کار اصرار نمی ورزیدند ...
محقق در قسمت دیگری از مقدمه به تبیین شیوه نگارش رساله پرداخته است. وی ابتدا به این نکته اشاره کرده که ابن سینا در همه تألیفات فلسفی اش شیوه واحدی را اعمال نکرده است. کتب اولیه او دشوارتر از کتب متأخر او هستند و کتبی که در اواخر حیاتش تألیف کرده بهتر از کتبی است که در اوائل آن نوشته است؛ همچنین رساله های کوتاه او بهتر از کتب مفصل اوست. به همین دلیل کتاب اشارات و تنبیهات به جهت اسلوب بر همه تألیفات او برتری دارد؛ چراکه از کتب متأخر اوست. همچنین کتاب نجات اسلوبی بهتر از کتاب شفا دارد و این دو از کتب پیش از خود نیکوترند؛ بنابراین رساله حدود به شیوه گذشته او در آثار مفصلش نوشته شده است، نه به شیوه واضح در اشارات و تنبیهات ...
وی تصریح می کند که در این رساله، دو اصطلاح منطقی، 68 اصطلاح طبیعی و سه اصطلاح مابعدالطبیعی تعریف شده و در مجموع 73 اصطلاح تعریف شده است ... (البته باید توجه داشت که اصطلاح «اعتماد» و اصطلاح «میل» با هم تعریف شده اند).
[ویکی فقه] الحدود (کتاب). رساله «حدود ابن سینا» از نخستین رسائل ابن سینا در زمینه حدود به شمار می رود که آنرا به زبان عربی و در پاسخ به در خواست عده ای از شاگردان خود تالیف نموده است .
علت اینکه زمان تالیف این رساله را قبل از شفاء و دیگر آثار وی دانسته اند این است که شیخ الرئیس می گوید: ( (فان اصدقائی سا لونی ان املی علیهم حدود الاشیاء یطالبوننی بتجدیدها...) ) وهم اینکه آنها را به آثار دیگر خود مانند شفا که توضیحات مفصل تری راجع به حدود در آنها داده است ارجاع نمی دهد معلوم می شود چنین آثاری از وی پدید نیامده بودند و همین دال بر تقدم این رساله به لحاظ زمانی بر آثار دیگر بوعلی است.
گزارش محتوا
از مقایسه این رساله بو علی سینا با آثار دیگر دانشمندان در باب حدود بدست می آید مقدمه این رساله را که در آن طریق چگونگی بدست آوردن حدود و رسوم را توضیح داده است میتوان از ویژگی های رساله حاضر بر شمرد. این رساله خلاصه ای است از آنچه مؤلف در شفا به شرح و بسط آن پرداخته و دو مرتبه در کتاب نجات خلاصه نموده است. شیخ الرئیس در این رساله تابع ارسطاطایس بوده و به طور کامل از آراء و نظریات او پیروی کرد ه است خصوصا جایی که حدود را به حقیقی و غیر حقیقی تقسیم کرده است که توضیح آنرا در گزارش محتوا خواهیم آورد. ابن سینا همانطور که گفته نخست مقدمه ای بر کتاب خود آورده و در آنجا ابتدائا به انگیزه خود از تالیف چنین رساله ای اشاره نموده بعد اقدام به بیان تقسیمات حدود می کند وی حدود حقیقی را دال بر ماهیت شئ که کمال وجود ذاتی شئ است می داند که یا بالفعل است یا بالقوه مثلا لفظ حساس در تعریف حیوان اشاره دارد که حیوان موجودی است دارای نفس و متغذی در حالی که اگر این لفظ در کنار حیوان قرار نمی گرفت فقط به شئ دارای حس دلالت می کرد او کلامی از حکماء نقل می کند که تحدید را متشکل از جنس عالی و فصل سافل می دانند مانند الانسان جوهر ناطق مائت به عقیده مؤلف در واقع طلب تحدید با تمییز طلب معرفت چیزی با چیز دیگر است وی در ادامه توضیحاتی راجع به حد تام و حد ناقص بیان نموده و حد الحد را طبق بیان حکیم در کتاب طوبیقا به قولی دلالت بر ماهیت شئ دارد وهمینطور بر کمال وجود ذاتی اش که از جنس قریب و فصل تشکیل یافته است تعریف می نماید شیخ الرئیس در آخرین قسمت مقدمه خود بر این رساله رسم تام و رسم مطلق را نیز به این صورت تعریف می کند رسم تام قولی است مرکب از جنس و اعراض لازمه شئ و رسم مطلق قولی است که معرفی می کند شئ را معرفی غیر ذاتی لکن خاص بوده وشئ را از ما سوای خود بالذات جدا می سازد بعد از بیان این مقدمه تنها فصل رساله که حدود و رسوم نام دارد شروع شده و در آن برخی حدود مطرح گردیده است. نخست در مورد باری تعالی میگوید الله الباری عزوجل لا حد له و لا رسم و علت آنرا جنس، فصل، ترکیب و عوارض نداشتن او می داند تعاریفی هم که در مورد واجب مطرح شده را نیز شرح الاسمی دانسته می گوید در واقع این تعریف بیان عدم تکثر واجب به عدد وبه مقدار و... وعدم تغییرش در ذات و نه در لواحق ذات می باشد دومین موضوعی که ابن سینا در این رساله حد آنرا بیان می کند حد عقل است. وی عقل را اسم مشترک بین چند معنا می داند و می گوید یکی از معانی عقل قوه ای است که به آن تمییز بین امور قبیحه و حسنه حاصل می شود بعد از بیان چند حد دیگر بر آن، عقل را دال بر هشت معنا در نزد حکما می داند که عبارتند از: عقل نظری ، عقل عملی ، عقل حیوانی ، عقل بالملکه ، عقل بالفعل ، عقل مستفاد ، عقل فعال وعقلی که در کتاب برهان بیان شده و بین آن عقل و بین علم فرق نهاده می شود. بعد از بیان حد عقل وارد بیان حد نفس گردیده و آنرا به یک لحاظ مشترک بین انسان و حیوان و گیاه و به یک لحاظ مشترک بین انسان و ملائکه می داند نفس به معنای اول عبارتست از کمال جسم طبیعی الی ذی حیاة بالقوه و به معنی دوم انه جوهر غیر جسم هو کمال محرک له بالاختیار عن مبداء نطقی. از دیگر موضوعاتی که حدود شان در این رساله مطرح گردیده عبارتست از حد صورت حد حیوان ، حد موضوع ، حد ماده ، حد عنصر ، حد اسطقس ، حد رکن ، حد طبیعت ، حد طبع ، حد جسم ، حد جوهر ، حد عرض ، حد ملک ، حد فلک ، حد کوکب ، حد شمس ، حد قمر ، حد جن ، حد نا ر ، حد هوا ، ماء ، ارض ، عالم ، حرکت ، دهر ، زمان ، الان ، نهایت ، ما لا نهایت له ، خط ، نقطه ، ] ، بعد ، مکان ، خلا ، ملا ، عدم ، سکون ، سرعت ، بطء ، اعتماد و میل ، خفه، ثقل ، رطوبت ، یبوست، خشن ، اطس، صلب ، لین ، رخو، هش، مشف ، تخلل ، تکاثف ، اجتماع ، متداخل ، متصل ، اتحاد ، علت ، معلول ، خلق ، ابداع ، احداث ، و قدم که بعضی از این حدود به نظر شیخ الرئیس تعریف واقعی نبوده بلکه تعریفی شرح الاسمی است و بعضی از آنها در واقع دارای تقسیمات و انواعی می باشند که مؤلف بدانها پرداخته است. اما حدودی نیز در رساله مطرح گردیده اند که در واقع بیان نظر مؤلف در آن موارد بوده و از ابتکارات وی محسوب می گردد برای مثال حدی که ابن سینا برای تخلل و تکاثف در این رساله عنوان نموده است منحصر به فرد بوده و در خیلی جاها مورد استفاده دانشمندان قرار گرفته است.