التفهیم

بیرونی در کتاب التفهیم، خطوط موازی را تعریف کرده‌است. وی در این کتاب نقشهٔ جهانی را هم ترسیم کرده که اگر چه جزء نخستین نقشه‌های عالم اسلام نیست، اما بعضی نکات برای نخستین بار در آن آمده‌است.

قریب به اتفاق تالیفات ابوریحان بیرونی تماماً به زبان عربی یعنی زبان علمی و همه کس فهم عالم اسلام و ایران بوده‌است. تنها اثر فارسی ابوریحان بیرونی کتاب التفهیم است. برخی معتقدند مشخص نیست که متن عربی کتاب التفهیم ترجمه متن فارسی است یا بالعکس.

ریحانه دختر حسین (حسن) خوارزمی نام زنی دوستدار دانش و فلسفه در سده چهارم هجری قمری است که کتاب التفهیم ابوریحان بیرونی به او تقدیم شده است، چرا که خواهان نگارش کتابی فارسی درباره نجوم و هندسه و حساب بوده است.

متن عربی التفهیم را نخستین بار در ۱۳۱۳ ش / ۱۹۳۴ رمزی رایت به صورت عکسی همراه ترجمة انگلیسی آن چاپ کرد. این چاپ بر اساس نسخة خطی متن عربی مورخ ۸۳۹ است که در کتابخانة موزة بریتانیا نگهداری می‌شود.

بهار تاریخ سیستان را برخلاف التفهیم کتابی با انشای یکدست نمی‌داند. او فصل‌های آغازین کتاب را که از نثرهای پیشین نقل قول شده معرف نثر ابولموید و بشر مُقسم می‌داند و باقی بخش نخست را نثری بسیار قدیمی و نمودار سبک بلعمی. بخش دوم کتاب به گفتهٔ او با سبکی دگرگونه نوشته شده که باید آن را مخلوطی از دورهٔ دوم (قرن ششم) و دورهٔ سوم یعنی قرن هفتم و عصر مغول دانست. او همچنین بخش‌های ترجمه شده را بسیار شبیه به جمله‌بندی عربی آن دوران می‌داند.