اسپهبدیه

سلجوقیان در زمان سلطنت ملکشاه منطقه‌ای وسیع از هندوکوش تا آناتولی و از آسیای مرکزی تا خلیج فارس را به قلمرو خود افزودند، ولی پس از قتل ملکشاه و وزیرش، خواجه نظام‌الملک در سال ۴۸۵ هجری (۱۰۹۲ میلادی)، امپراتوری سلجوقی افول کرد. به این ترتیب از زمان اسپهبد حسام‌الدوله شهریار باوندیان توانایی سرپیچی از برخی فرمان‌های سلطان محمد سلجوقی را پیدا کردند. از زمان حسام‌الدوله شهریار پایتخت باوندیان به شهر ساری منتقل شده‌بود و اسپهبدان شاخهٔ اسپهبدیه همگی شیعه اثنی عشری (امامیه) بودند و از مذهب تشیع پاسداری می‌کردند. در این دوره با کاهش قدرت سلاجقه، خوارزمشاهیان و اسماعیلیان تدریجاً قدرت بیشتری می‌یافتند.

شهریار چهارم باوندی ملقب به حسام‌الدوله اسپهبد باوندیان و پادشاه تبرستان میان سال‌های ۱۰۷۴ تا ۱۱۱۴ میلادی بود. او پس از نابودی شاخهٔ نخست باوندیان، کیوسیه، به پایتخت طبرستان، ساری، رفت و پس از نبرد، صلح را برقرار کرده و با ایجاد روابط نسبی با سلاطین سلجوقیان، شاخهٔ دوم باوندها، به نام اسپهبدیه، را بنیان نهاد و به حکومت رسید.

آغاز افول و زوال رونق پریم، زمانی بود که حسام‌الدوله شهریار، فرمانروای باوندی از شاخهٔ اسپهبدیه، پایتخت باوندیان را از پریم به ساری منتقل کرد؛ از آن به بعد از پریم تنها بعنوان پایگاه نظامی استفاده می‌شد. پریم درپی زلزله‌های سال‌های ۵۲۱ و ۷۰۰ هجری، که بترتیب نواحی هزارجریب و جنوب مازندران را تحت تأثیر قرار دادند، اهمیت سابق خود را به‌طور کامل از دست داد.

بازه زمانی حکومت هر یک از اسپهبدان باوندی، در هر سه شاخهٔ کیوسیه، اسپهبدیه و کین‌خواریه، را در نمودار زیر مشاهده می‌کنید. اسامی اسپهبدان به علت محدودیت نمودار اختصاری و کوتاه هستند. دوران رستم شاه غازی با رنگ سرخ و عبارت «رستم ۴» متمایز است:[یادداشت‌ها ۷]