نصیرالدین طوسی. [ ن َ رُدْ دی ن ِ ] ( اِخ ) ( خواجه... ) محمدبن فخرالدین محمدبن حسن ، مکنی به ابوجعفر و ملقب به استادالبشر و عقل حادی عشر و خواجه ، مشهور ومعروف به خواجه نصیرالدین طوسی و خواجه نصیر طوسی ؛ از اعاظم رجال قرن هفتم و از اجله علمای جامع ایران است. وی به سال 597 هَ. ق. در جهرود قم ، یا در طوس ولادت یافت و علوم نقلی را از پدرش و معقول را از دائی خویش و سپس از فریدالدین داماد نیشابوری و علوم ریاضی را از کمال الدین محمد حاسب فرا گرفت و مدتی هم در محضر دانشمندانی چون قطب الدین مصری و کمال الدین یونس موصلی و ابوالسعادات اصفهانی تلمذ کرد و در معارف زمان خویش بویژه حکمت و ریاضی استاد مسلم شد و به لقب استادالبشر ملقب گشت ؛ و به دربار ناصرالدین عبدالرحیم مکنی به ابوالفتح حکمران قهستان که از سران اسماعیلیه و محتشمی دانش پرور بود راه یافت و کتاب معروف اخلاق ناصری را به نام او پرداخت. چندی بعد ناصرالدین او را به قلعه الموت نزد علاءالدین محمد هفتمین خلیفه حسن صباح برد، و سپس ملازم رکن الدین خورشاه آخرین فرمانروای اسماعیلی شد و چون هلاکو عزم تسخیر قلاع اسماعیلیه کرد رکن الدین خورشاه به صوابدید خواجه تسلیم شد و خواجه نصیر از آن پس به دربار هلاکو راه یافت و از مقربان و معتمدان وی گشت و تا روزی که هلاکو وفات یافت خواجه به عزت واحترام و قدرت از ملازمان و به تعبیری وزیر او بود، و هم در عهد و به اشارت هلاکو در سال 657 به بنای رصدخانه مراغه مشغول شد و به فرمان هلاکو «جمیع اوقاف ممالک ایلخانی تحت اختیار او قرار داده شد و خواجه دوبار، یکی در سال 662، دیگری اندکی قبل از فوت خود به بغداد رفت تا امور اوقاف را تحت نظر بگیرد و پس ازوضع مخارج و مستمریات مازاد آن را برای انجام عمل رصد ضبط کند. در ضمن این سفرها آنچه کتاب و آلات رصدی برای کار خود لازم می دانست از اطراف جمع نمود و... خواجه خلاصه اعمال و رصدهای خود و یاران خویش را در کتاب زیج ایلخانی مدون نمود». پس از هلاکو، اباقاخان نیز خواجه را گرامی داشت. خواجه نصیرالدین گذشته از مقامات علمی که داشته و تصانیف گرانبهائی که در علوم مختلف پرداخته است ، وجودش منشاء خدمت بسیار مهمی به معارف بشری بوده است بدین شرح که : به مناسبت نفوذش در دربار هلاکوخان مقدار معتنابهی از کتب نفیس عهد خویش را که در معرض دستبرد تاتار ودر شرف تلف شدن بود فراهم آورد و در کتابخانه ای نگهداری کرد. تعداد کتبی را که در این کتابخانه به سعی و همت خواجه فراهم آمده بود تا چهارصد هزار مجلد نوشته اند. همچنین نفوذ و منزلت وی باعث نجات جان بسیاری از فضلا و علمای عهد، از تیغ خونریز تاتار شد. وفات خواجه به سال 672 هَ. ق. در بغداد اتفاق افتاد. وی گدشته از تدریس و تصنیف و تحقیق ، گاهی نیز تفنن را به شاعری می پرداخت ، ابیاتی به نام او درتذکره ها ثبت است. از آن جمله است این رباعی :
معنی کلمه نصیرالدین طوسی در فرهنگ فارسی
ابوجعفر نصیر الدین محمد بن حسن طوسی ( و. ۵۹۷ - ف. ۶۷۲ ه.ف . ) از علمای بزرگ ریاضی و نجوم و حکمت ایران در قرن هفتم و نیز از وزرائ آن عصر است . مدتی در دستگاه اسماعیلیه بود و هنگام حمله هلاکوخان مغول به ایران برای نجات مسلمانان از خونریزیهای آن مرد سفاک بخدمت او در آمد و با تدابیر خاصی از خرابی شهرها و کشتار دسته جمعی مردم بدست هلاکو جلوگیری کرد . این دانشمند که در ضمن یکی از فقهای مذهب تشیع است هلاکو خان را به ایجاد رصد خانه در مراغه و ترتیب زیج جدیدی که بعدا به زیج ایلخانی مشهور گردید و خود تصدی این کار را برعهده گرفت تشویق کرد . گویند تمام اوقاف نیز در سراسر ممالک مفتوحه مغول در تحت نظر او بود . از خواجه تالیفات متعددی دررشته علوم ریاضی نجوم منطق علوم طبیعی حکمت الهی و مجسطی باقی مانده است . او یکی از شارحان و مفسران کتاب [ اشارت ] ابو علی سینا است . از مشهورترین تالیف های او در عربی شرح اشارات ابن سینا و در فارسی کتاب [ اخلاق ناصری ] است که در غایت نیکویی سخنان افلاطون و ارسطو را در حکمت عملی جمع کرده و آرائ متقدمین را شرح و شبهات متاخرین را رد نموده است . دیگر کتاب [ تجرید الکلام فی تحریر عقاید الاسلام ] و این تجرید که در الهیات است طرف توجه عده کثیری از شراح و صاحبان رسائل کلامیه است و نیز [ تذکره نصیریه ] در هیئت و [ اساس الاقتباس ] در منطق و [ اوصاف الاشراف ] در عرفان و رسالات و کتبی بزبان عربی در منطق و هیئت و هندسه از او باقی است .، محمد بن فخر الدین محمد بن حسن مکنی به ابو جعفر وملقب به استاد البشر و عقل حادی عشر و خواجه مشهور و معروف به خواجه نصیر الدین طوسی و خواجه نصیر طوسی از اعاظم رجال قرن هفتم وازاجل. علمای جامع ایران است . وی به سال ۵۹۷ هجری قمری در جهرود قم یا در طوس ولادت یافت . وفات خواجه به سال ۶۷۲ هجری قمری در بغداد اتفاق افتاد . از تالیفات اوست : ۱ - تحریر اقلیدس ۲ - الرساله الشافیه عن الشک فی الخطوط المتوازیه . ۳ - تحریر مجسطی .
جملاتی از کاربرد کلمه نصیرالدین طوسی
رصدخانه خواجه نصیرالدین طوسی دانشگاه تبریز درحال حاضر بزرگترین رصدخانهٔ فعال کشور است. این رصدخانه با فضای ۲۱۱ هکتار واقع بر قله بیلندی زینجناب از رشته کوه‌های سهند تبریز بوده و ۴۵ کیلومتر از جنوب شهر تبریز فاصله دارد. از این رصدخانه بعنوان یکی از منحصربفردترین رصدخانه‌های ایران نیز یاد می‌شود.
ناصرالدین عبدالله بیضاوی: نام کامل وی ( ناصرالدین أبو سعید أو أبو الخیر عبدالله بن أبی القاسم عمر بن محمد بن أبی الحسن علی البیضاوی الشیرازی الشافعی) از قضات و افاضل قرن هفتم هجری است. قاضی بیضاوی در بیضا متولد شد و در شیراز به تحصیل علوم پرداخت. وی قبل از رفتن به تبریز مدتی در عهد اتابکان فارس در فارس مقام قاضی‌القضاتی داشت. بعداً به تبریز رفت و تا پایان عمر در آن شهر به تألیف و تدریس و امر قضاوت مشغول بود. بیضاوی معاصر با خواجه نصیرالدین طوسی و قطب‌الدین شیرازی و مصاحب و دوست آنان بود. در مورد سال وفات قاضی اختلاف هست. احتمالاً فوت او مابین سال‌های ۶۸۲ تا ۶۹۲ هجری قمری بوده‌است. کتاب انوار التنزیل و اسرار التاویل یا تفسیر بیضاوی مهم‌ترین تألیف اوست. ( بزرگان نامی پارس، جلد اول، ص ۲۹۷)
الغ‌بیگ در سنین جوانی از رصدخانه مراغه بازدید کرد که توجه او را جلب کرد. این رصدخانه در مراغه، محل فعالیت اخترشناس برجسته، خواجه نصیرالدین طوسی بود.
خاندان اردوبادی که با نام خانواده نصیری هم شناخته می‌شد، خانواده‌ای ایرانی بود، که تبارشان به فیلسوف و حکیم، خواجه نصیرالدین طوسی می‌رسید. خانواده اهل اردوباد، شهری در سواحل رودخانه ارس بود که اولین بار در طول نامی از آن خاندان فتوحات مغول ذکر شده‌است. پس از آن نام این خاندان از منابع ناپدید می‌شود و چند دهه بعد باری دیگر از آن یاد می‌شود زمانی که دودمان صفویان بر ایران و اطراف آن قرن ۱۵ میلادی حکومت خود را آغاز کرد. رهبر خانواده بهرام خان اردوبادی، به خدمت پادشاه صفوی (شاه) اسماعیل یکم (درگذشتهٔ ۱۵۰۱–۱۵۲۴ میلادی) درآمد. شاه اسماعیل او را به کلانتری اردوباد منصوب کرد.
پیشرفت رصدخانه‌ها با بنیان‌گذاری رصدخانه مراغه به اوج خود رسید. بنای این رصدخانه در سال ۶۵۷ هجری(۱۲۶۱ میلادی) به سفارش خواجه نصیرالدین طوسی و به فرمان هولاکو، نوهٔ چنگیزخان مغول، آغاز شد. هولاکو برای نگهداری این سازمان پژوهشی موقوفه‌های ویژه‌ای در نظر گرفت. کتاب‌خانه‌ای شامل ۴۰۰ هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی، از جمله ذات‌الربع دیواری به شعاع ۴۳۰ سانتی‌متر، کره‌های حلقه‌دار (ذات‌الحلق)، حلقهٔ انقلابی، حلقهٔ اعتدالی و حلقهٔ سموت، نیز فراهم شد. در همین‌جا بود که زیج ایلخانی به سال ۶۷۰ هجری(۱۲۷۶ میلادی) فراهم شد.
بسیاری از فارغ التحصیلان رشتة فیزیک و مهندسی هسته‌ای دانشگاه صنعتی امیرکبیر (بین سال‌های ۱۳۹۲–۱۳۶۴) و دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی از ۱۳۷۶ تا کنون، شاگردان رضا امرالهی به‌شمار می‌روند.
اوصاف الاشراف کتابی به فارسی در زمینه سیر و سلوک است که خواجه نصیرالدین طوسی آن را به فارسی تألیف کرده است. به گفته محمد بن بهاءالدین محمد جوینی، خواجه این کتاب را پس از اخلاق ناصری تألیف کرده است.
رضا امرالهی در ۱۳۲۵ در یزد متولد شد. پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی دردبستان عطار و دوره متوسطه دردبیرستان خوارزمی، کارشناسی فیزیک را از دانشگاه ملی ایران، کارشناسی ارشد مهندسی برق را از دانشگاه لامار آمریکا، مدرک دوره مهندسی هسته‌ای از مرکز تحقیقات هسته‌ای مل در بلژیک و دکترای فیزیک پلاسما را از دانشگاه پاریس دریافت نمود. (۱۳۷۳) وی پس از سال ۱۳۵۹ مسئولیت‌های متعددی درسازمان انرژی اتمی ایران پذیرفت و نیز در دانشگاه صنعتی امیرکبیر و خواجه نصیرالدین طوسی به تدریس پرداخت.
دانشگاه که اسم نصیرالدین طوسی را به یدک می‌کشد، بر پایه فرمان شماره ۶۶ نریمان نریمانف، رئیس «شورای کمیسرهای خلق» آذربایجان شوروی، در خصوص تأسیس دانشگاه تربیت مدرس آذربایجان به تاریخ ۲۶ اوت سال ۱۹۲۱، بنیان‌گذاری شد. اولین دانشجویان در سال ۱۹۲۴ از دانشگاه دانش‌آموخته شدند. به‌طور کلی، دانشگاه تابه حال در مجموع به بالغ بر ۱۰۰ هزار معلم آموزش داده‌است. در پاس تمامی فعالیت‌ها از دانشگاه با اعطاء «نشان سرخ کار» تقدیر به عمل آمده‌است.
ابوالفضل درویزه عضو هیئت علمی مهندسی مکانیک و استاد تمام گروه طرحی جامدات دانشگاه گیلان بود. وی همچنین سابقه فعالیت در دانشگاه منچستر، دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی و دانشگاه صنعتی شریف را در کارنامه داشت. وی فارغ‌التحصیل مقطع کارشناسی از دانشگاه علم و صنعت و کارشناسی و دکتری از دانشگاه منچستر بود. از وی بیش از ۲۰۰ مقاله به ثبت رسیده است.