ملل و نحل

خواجه‌الدین ریشهٔ مسلک اهل حق را نامشخص دانسته و می‌نویسد: در کتب قدیمه مربوط به ادیان، مانند الفرق بین الفرق و ملل و نحل شهرستانی که از آثار قرن پنجم و ششم می‌باشند، نامی از این فرقه برده نشده‌است. همچنین پیروان این فرقه سعی می‌کردند اسرار خود را فاش نکنند و این امر سبب گردیده کسی از تاریخ پیدایش مرام اهل حق اطلاعی نداشته باشد. او معتقد است برخی از اعتقادات پیروان اهل حق که پایه و اساس مرام اهل حق را تشکیل می‌دهند، از نظر اسلام مطرود است و معتقد بودن به این گونه عقاید سبب جدایی مسلک اهل حق از اسلام گردیده‌است. او در ادامه می‌گوید: ولی پیروان اهل حق پیدایش مسلک خود را از عالم الست می‌دانند.

تبصرة العوام یکی از دو کتاب فارسی در ملل و نحل است که پیش از دوران مغول نوشته شده‌است. کتاب دیگر بیان الادیان است که به سال ۴۸۵ قمری نوشته شده‌است. تبصرة العوام به جهت تفصیل و نیز اشتمال بر عقاید شیعیان دوازده امامی (که نویسنده از جرگهٔ ایشان است)‌ و دفاع از اعتقادات این فرقه حائز اهمیت است.

جدای از ملل و نحل نویسان، متونی که بیش از همه جنبش خرمدینی را یاد می‌کند آثار ابن ندیم، طبری —به ویژه در مورد قیام بابک— و خواجه نظام الملک است. اخباری که نظام الملک و طبری —مخصوصاً در مورد دستگیری و اعدام بابک— روایت می‌کنند، اختلاف کمی با یکدیگر دارند. علی بهرامیان معتقد است که با وجود شهرت بابک، آنچه به خانواده و تبار و عقاید و اهداف او مربوط می‌شود، در مأخذ کهن بسیار اندک است و در مجموع نمی‌توان به نتیجه قانع کننده‌ای دست یافت. گو اینکه هر یک از روایت‌ها به نحوی بخشی باور عمومی را از موضوع باز می‌تاباند.

بیان الادیان کتابی است از ابوالمعالی محمد بن نعمت، ملقب به یار خدای، در شناخت ادیان و مذاهب که به سال ۴۸۵ هجری قمری نوشته شده‌است. این کتاب که سی و شش سال پیش از ملل و نحل شهرستانی نوشته شده‌، از قدیم‌ترین کتاب‌های فارسی‌ است که ادیان و اعتقادات اقوام و مردمان را دسته‌بندی و توصیف می‌کند. از ویژگی‌های حائز اهمیت بیان الادیان یکی دیگر آن است که از وجود کتاب ارژنگ در خانه‌ٔ مانویان در غزنین خبر می‌دهد.