مفاتیح الغیب
معنی کلمه مفاتیح الغیب در دانشنامه آزاد فارسی
(یا: تفسیر کبیر) تألیف امام فخر رازی، کتابی به عربی در تفسیر قرآن کریم بر وفق مذهب اهل سنت (اشعری) و فقه شافعی. بارزترین جنبۀ آن نقل و نقد آرای معتزله و ارزیابی آرای دیگر فرقه ها، به ویژه کرّامیه است. مهم ترین ویژگی های این تفسیر را می توان چنین برشمرد: ۱. بسیار مفصل است و چون مؤلف خود شافعی است، ابتدا آرای امام شافعی را مطرح می کند و سپس به نقل و نقد آرای مخالفان می پردازد؛ ۲. استطراد و بحث های فرعی در زمینه های مختلف ازجمله فقه، فلسفه، عرفان و علوم بلاغی در آن بسیار است؛ ۳. بیشتر مطالب آن جدلی و ردیه وار است (به خصوص در مورد معتزله)؛ ۴. نظرگاه آن با همۀ اشعری گری مؤلف، عقلی ـ استدلالی است، ولی به احادیث نیز توجه دارد؛ ۵. شأن نزول یا اسباب نزول را در هر مورد یاد می کند؛ ۶. به نام گویندگان آرا و اقوال تصریح می کند. برخی تفسیرپژوهان معتقدند که فخررازی تفسیر خود را به اتمام نرسانده است. قوی ترین نظریه این است که تا سورۀ فتح را خود نگاشته است و بقیه را شاگردانش ادامه داده اند؛ اما با توجه به یک دستی مطالب تفسیر، این احتمال نیز می رود که او خود تفسیرش را کامل کرده باشد.
مفاتیح الغیب (ملاصدرا). مَفاتیحُ الغَیب (۱)
تألیف ملاصدرا، کتابی به عربی، در قرآن پژوهی. این اثر در حقیقیت مقدمۀ تفسیر اوست. ملاصدرا یک دوره از مبانی عقلی حکمت متعالیه را در طی مباحث قرآنی مندرج کرده و به تقارن و تطابق حکمت متعالیه و قرآن پرداخته است. او این کتاب را در یک مقدمه و بیست مفتاح و هر مفتاح را در چند مشهد و بعضی از مشهدها را در چند فصل تدوین کرده است. این اثر به تصحیح محمد خواجوی و با ترجمۀ فارسی همو چاپ و منتشر شده است (۱۳۶۳ش).
معنی کلمه مفاتیح الغیب در دانشنامه اسلامی
درباره تاریخ آغاز و پایان نگارش این تفسیر، تنها بر اساس اطلاعات پراکنده ای که در آخر برخی سوره ها آمده می توان سخن گفت. نخستین تاریخی که فخر رازی به آن اشاره کرده، اول ربیع الاول 595 است که در پایان سوره آل عمران آمده است.
بر این اساس وی تفسیر خود را قبل از 595 آغاز کرده است. آخرین تاریخ نیز در پایان سوره احقاف ذکر شده که چهارشنبه 20 ذیحجّه 603 است( عبد الحمید، ص 51- 52).
یکی از دلایل شهرت و اعتبار تفسیر کبیر، تأثیر آن بر تفاسیر بعدی است. برخی از مفسرانی که از محتوای تفسیر کبیر و روش آن استفاده کرده یا تأثیر پذیرفته اند، عبارت اند از: نیشابوری در غرائب القرآن، بیضاوی در انوار التنزیل، آلوسی در روح المعانی، قاسمی در محاسن التأویل، طباطبائی در المیزان و سید محمد رشید رضا در المنار( ایازی، ص 655, عبد الحمید، ص 169- 191). رشید رضا که عالمی سلفی و پیرو ابن تیمیّه است، در المنار از شیوه استدلال و محتوای تفسیر کبیر بسیار استفاده کرده و طنطاوی نیز در الجواهر، قرآن را به همان شیوه فخر رازی تفسیر کرده است( عبد الحمید، ص 182- 188, فخر رازی، ج 1، مقدمه حلبی، ص 37).
فخر رازی در نگارش تفسیر خود از آثار و تفاسیر گوناگونی بهره برده( عبد الحمید، ص 87- 122) ولی نام بیشتر آنها را ذکر نکرده است( خرمشاهی، ص 80- 81, جولاندری، ص 52- 54). از جمله آثاری که نام برده، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة ابو ریحان بیرونی و الاعتذار قاضی عبد الجبار معتزلی و التوحید ابن خزیمه است( لاگارد، ص 137- 139, برای فهرست کامل این آثار- همان، ص 137- 144).
شیوه معمول فخر رازی تنها ذکر نام مؤلفان آثار است. وی در مباحث لغوی از کتاب معانی القرآن زجّاج( همان، ص 82- 83) و فرّاء( همان، ص 126- 127)، الکامل مبرّد( همان، ص 151) و غریب القرآن ابن قتیبه( همان، ص 13) بهره برده است. در تفاسیر روایی و مأثور صحابه و تابعین به تفاسیر عبد اللّه بن عباس، مجاهد بن جبر، قتادة بن دعامه و سعید بن جبیر مراجعه و بیش از همه به آرای ابن عباس استناد کرده است( عبد الحمید، ص 90- 94). برخی از این تفاسیر با سلسله اسناد متعددی در آن روزگار رواج داشته(- تفسیر ابن عباس, تفسیر، بخش 5: تفسیر تابعین) اما فخر رازی به اسناد روایت این تفاسیر اشاره ای نکرده است. از تفاسیر متأخرتر نیز از جامع البیان فی تفسیر القرآن طبری، الکشف و البیان احمد بن ابراهیم ثعلبی( متوفی 427) و تفسیر قفّال شاشی و احکام القرآن جصّاص بهره جسته است( همان، ص 95-99، 120- 122).
با توجه به رویکرد عقلانی در تفسیر فخر رازی، وی از تفاسیر معتزلی نقل قول فراوانی آورده است(- همان، ص 100- 120). تفاسیر معتزلی که فخر رازی از آنها بهره برده عبارت اند از: تفسیر ابو القاسم کعبی( متوفی 319, لاگارد، ص 24، 139)، تفسیر ابو علی جبّایی( متوفی 303, همان، ص 22- 23، 138)، الجامع ابو مسلم محمد بن بحر اصفهانی( همان، ص 25- 26، 140)، تفسیر قاضی عبد الجبار معتزلی( متوفی 415, همان، ص 131- 132، 139)، تفسیر ابو بکر اصمّ( همان، ص 15- 16) و کشاف زمخشری( متوفی 538) که فخر رازی به نقل آرای وی توجه فراوانی داشته است( عبد الحمید، ص 110- 120).
تفسیر کبیر از حیث نقل اقوال علما و رجال معتزلی نیز اهمیت دارد و فخر رازی علاوه بر عبارتهایی از معتزلیان متقدم، به اقوال و آرای معتزلیان متأخر و معاصر خود، چون ابو الحسین بصری( متوفی 436) و رکن الدین محمود ملاحمی( متوفی 536)، که فخر رازی از وی با نام محمود خوارزمی یاد کرده( لاگارد، ص 18، 73، 141، 155، 159، 160)، نیز اشاره نموده است. وی به اختلافات کلامی نحله ها و مذاهب گوناگون نیز توجه داشته و از گروههایی چون کرامیه( همان، ص 145)، اشاعره( همان، ص 27، 33، 36- 37)، امامیه( همان، ص 40)، ثنویه( همان، ص 60)، جبریه( همان، ص 61)، خوارج( همان، ص 74) و روافض( همان، ص 80) نیز یاد کرده است. توجه به نظریات لغویان و نحویان بصره و کوفه و ذکر اختلاف آرای آنها، و بیان نظریات عالمان قرائت و فقها از دیگر جنبه های در خور توجه تفسیر فخر رازی است( عبد الحمید، ص 87-89، 123- 136، 152- 158). فخر رازی در فقه بیشتر از شافعی- چون پیرو مذهب امام شافعی بوده- و سپس از ابو حنیفه تأثیر گرفته است( برکة الشامی، ج 1، ص 30- 33, عمّاری، ص 137- 159). به گفته قاضی نور اللّه شوشتری( ج 1، ص 490)، فخر الدین رازی اساس تفسیر خود را از تفسیر ابو الفتوح رازی، اقتباس کرده و برای رفع توهم، بعضی از تشکیکات خود را بر آن افزوده است ولی حلبی( فخر رازی، ج 1، مقدمه، ص 39) این قول را بی اساس و اثبات آن را بسیار مشکل و بلکه محال دانسته و منکر هر گونه شباهت این دو تفسیر شده است. حلبی( همانجا) معتقد است که چون فخر رازی عقل گرا بوده، بسیاری از اوقات از خواندن تفاسیر عقلی، از جمله تفاسیر شیعی، متأثر گشته و بر خلاف عقاید اشاعره سخن گفته است.
[ویکی نور] مفاتیح الغیب ممکن است به یکی از موارد زیر اشاره داشته باشد:
[ویکی فقه] مفاتیح الغیب (ابهام زدایی). مفاتیح الغیب ممکن است عنوان برای کتاب های ذیل باشد: • مفاتیح الغیب (فخر رازی)، تفسیری کلامی نوشته فخرالدین رازی، متکلم و مفسر اشعری قرن ششم و هفتم• مفاتیح الغیب (ملاصدرا)، اثر صدر المتألهین شیرازی، یکی از آثار ارزنده فلسفه اسلامی
...
[ویکی فقه] مفاتیح الغیب (ملاصدرا). « مفاتیح الغیب»، اثر صدر المتألهین شیرازی است.
کتاب حاضر، یکی از آثار ارزنده فلسفه اسلامی است. مفاتیح را صدر المتألهین، در موقعی که مبانی خویش را کاملاً محکم نموده بود، نوشته است، لذا مورد توجه اهل ذوق قرار گرفته و اهل فن آن را بر بسیاری از کتب دیگر صدر المتألهین ترجیح داده اند. بیشتر مسائل مربوط به معارف مبدأ و معاد، در این رساله، مندرج است.صدر المتألهین در این کتاب، در صدد بیان مبدأ و معاد ، اسرار و نکات عرفانی مستفاد از قرآن است که در نوع خود مفید می باشد.
ساختار کتاب
کتاب، مشتمل بر یک خطبه و بیست مفتاح است که این مفاتیح، برخی، شامل چندین فاتحه و بعضی، دارای چندین مشهد و پاره ای، حاوی چندین فصل و دسته ای، واجد چندین باب و بعضی، مشتمل بر چندین لمعه و تعدادی، شامل چندین اشراق است.هدف صدر المتألهین در این کتاب، کشف و بیان معارف قرآن است به نحوی که مطابق عرفان و برهان باشد. وی، در مفاتیح به تطبیق فلسفه و عرفان و قرآن پرداخته و سعی دارد نظریه مهم انطباق قرآن و برهان و عرفان را نشان دهد. از مقدمه کتاب برمی آید که کتاب مذکور، نزد وی، از اهمیت ویژه ای برخوردار است، چون آن را به فرمان یک سروش غیبی نگاشته است.
مسئله تاویل در هستی شناسی ملاصدرا
یکی از مباحث بسیار مهم کتاب، مسئله تأویل است. در هستی شناسی تأویلی ملا صدرا، پنج عنصر اصلی را به وضوح می توان از هم بازشناخت؛ این عناصر، عبارتند از: فلسفه ارسطو و پیروانش؛ تعالیم نوافلاطونی به ویژه نظریات فلوطین در اثولوجیا؛ تعالیم فارابی و ابن سینا نظریات عرفانی ابن عربی و اصول وحیانی شامل آیات قرآن و نهج البلاغه و به خصوص آن دسته از تعالیم پیامبر اکرم( ص) و ائمه( ع) که بیشتر جنبه باطنی و عرفانی دارند.تأمل در عناصر تشکیل دهنده نظام فلسفی ملا صدرا و نحوه ترکیب و تحلیل آنها، مؤید این معناست که ملا صدرا حقیقت را مقصد واحدی می داند که از سه طریق وحی و تحلیلات عقلی و تهذیب نفس می توان دریافت. ملا صدرا نه تنها برای آیات قرآنی، ظاهر و باطن و تفسیر و تأویل قائل است، بلکه معتقد است احادیث و سخنان معصومین( ع) نیز از این ویژگی مهم برخوردارند.
رابطه دو سویه اندیشه فلسفی ملاصدرا و فهم او از متون دینی
...
[ویکی نور] مفاتیح الغیب (ملاصدرا). مفاتیح الغیب، اثر صدر المتألهین شیرازی است. کتاب حاضر، یکی از آثار ارزنده فلسفه اسلامی است. مفاتیح را صدر المتألهین، در موقعی که مبانی خویش را کاملاً محکم نموده بود، نوشته است، لذا مورد توجه اهل ذوق قرار گرفته و اهل فن آن را بر بسیاری از کتب دیگر صدر المتألهین ترجیح داده اند. بیشتر مسائل مربوط به معارف مبدأ و معاد، در این رساله، مندرج است.
صدر المتألهین در این کتاب، در صدد بیان مبدأ و معاد، اسرار و نکات عرفانی مستفاد از قرآن است که در نوع خود مفید می باشد.
کتاب، مشتمل بر یک خطبه و بیست مفتاح است که این مفاتیح، برخی، شامل چندین فاتحه و بعضی، دارای چندین مشهد و پاره ای، حاوی چندین فصل و دسته ای، واجد چندین باب و بعضی، مشتمل بر چندین لمعه و تعدادی، شامل چندین اشراق است.
هدف صدر المتألهین در این کتاب، کشف و بیان معارف قرآن است به نحوی که مطابق عرفان و برهان باشد. وی، در مفاتیح به تطبیق فلسفه و عرفان و قرآن پرداخته و سعی دارد نظریه مهم انطباق قرآن و برهان و عرفان را نشان دهد. از مقدمه کتاب برمی آید که کتاب مذکور، نزد وی، از اهمیت ویژه ای برخوردار است، چون آن را به فرمان یک سروش غیبی نگاشته است.
یکی از مباحث بسیار مهم کتاب، مسئله تأویل است. در هستی شناسی تأویلی ملا صدرا، پنج عنصر اصلی را به وضوح می توان از هم بازشناخت؛ این عناصر، عبارتند از: فلسفه ارسطو و پیروانش؛ تعالیم نوافلاطونی به ویژه نظریات فلوطین در اثولوجیا؛ تعالیم فارابی و ابن سینا؛ نظریات عرفانی ابن عربی و اصول وحیانی شامل آیات قرآن و نهج البلاغه و به خصوص آن دسته از تعالیم پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) که بیشتر جنبه باطنی و عرفانی دارند.
تأمل در عناصر تشکیل دهنده نظام فلسفی ملا صدرا و نحوه ترکیب و تحلیل آنها، مؤید این معناست که ملا صدراحقیقت را مقصد واحدی می داند که از سه طریق وحی و تحلیلات عقلی و تهذیب نفس می توان دریافت. ملا صدرا نه تنها برای آیات قرآنی، ظاهر و باطن و تفسیر و تأویل قائل است، بلکه معتقد است احادیث و سخنان معصومین(ع) نیز از این ویژگی مهم برخوردارند.
[ویکی فقه] مفاتیح الغیب (کتاب). « مفاتیح الغیب»، اثر صدر المتألهین شیرازی است.
کتاب حاضر، یکی از آثار ارزنده فلسفه اسلامی است. مفاتیح را صدر المتألهین، در موقعی که مبانی خویش را کاملاً محکم نموده بود، نوشته است، لذا مورد توجه اهل ذوق قرار گرفته و اهل فن آن را بر بسیاری از کتب دیگر صدر المتألهین ترجیح داده اند. بیشتر مسائل مربوط به معارف مبدأ و معاد، در این رساله، مندرج است.صدر المتألهین در این کتاب، در صدد بیان مبدأ و معاد ، اسرار و نکات عرفانی مستفاد از قرآن است که در نوع خود مفید می باشد.
جملاتی از کاربرد کلمه مفاتیح الغیب
تفسیر کبیر یا مفاتیح الغیب از مهمترین و مفصل‌ترین تفاسیر قرآن است که اواخر قرن ششم و اوائل قرن هفتم هجری قمری به وسیلهٔ فخر رازی (۵۴۴ هـ. ق در ری ـ ۶۰۶ هـ. ق در هرات) با تکیه بر اصول عقاید اشاعره و به زبان عربی نگاشته شده‌است.
این تفسیر به علت حجم بالای مطالبش نسبت به کتب دیگر تفسیری، به تفسیر کبیر مشهور شده‌است ولی نام اصلی این تفسیر مفاتیح الغیب است.