مسکویه

افزون بر دو رسالهٔ پهلوی یادشده، باور بر این است که بزرگمهر ظفرنامه را نیز نوشته‌است. حاجی خلیفه بنابر روایتی سست گفته‌است ابن سینا آن را از پهلوی به فارسی برگردانده است؛ این در حالی است که سبک نگارش آن با سبک نثر فارسی ابن سینا در دانشنامه علائی همخوانی ندارد. اندرزهای یادشده در این اثر با آنچه در ایادگار وزرگمهر بختگان آمده، کاملاً یکسانند یا تفاوت‌هایی اندک دارند؛ برای اندرزهایی که در جاویدان خرد ابن مسکویه به بزرگمهر نسبت داده شده، نیز چنین است. نخستین بار شارل شفر در سال ۱۸۸۳ م در فرانسه متن اثر را منتشر کرد و سپس در سال ۱۳۰۹ از سوی کاظم رجوی در تبریز و سپس‌تر به‌دست مهدی بیانی و در سال ۱۳۴۸ نیز از سوی غلامحسین صدیقی در تهران چاپ شد.

ابن مسکویه نیز دلیر را این‌گونه تعریف می‌کند:

در نظر ابن مسکویه «گرفتاری جان است در ترس از آلوده شدن به زشتی‌ها و پرهیز از بدگوئی»

پس از وقوع نخستین زمین‌لرزهٔ تاریخی تبریز در سال ۸۵۸، این شهر رفته‌رفته روبه آبادانی نهاد و گسترش یافت؛ چراکه درحالی که ابن حوقل و اصطخری در اوایل و اواسط سدهٔ چهارم هجری، این شهر را یکی از شهرهای کوچک آذربایجان دانسته بودند، ابن مسکویه ۸۰ سال بعد و در سال ۳۳۰ هجری در کتاب «تجارت‌الأم و تعاقب‌الهمم» تبریز را این‌چنین توصیف می‌کند:

ابوالفضل ابن العمید وزیر رکن‌الدوله دیلمی (بویهی)، کتابخانه مهمی در ری داشت. ابن مسکویه هفت سال کتابدار این کتابخانه بود. ابن مسکویه نوشته‌است که کتاب‌های ابن العمید بیش از صد بار شتر بود.

از آن روی که مسکویه خود خزانه‌دار و وزیر خاندان بویه در باختر ایران بوده‌است، کتاب او ارزش ویژه‌ای دارد. جلد نخست این اثر شِش جلدی، توجه به تاریخ همگانی دارد و به ویژه از نوشته‌های گذشتگان مانند طبری استفاده کرده‌است. به کارگیری او از اسناد و مدارک دولتی، به ویژه در جلدهای آخرین، بر ارزش نوشته مسکویه بسیار افزوده است.

مهمترین منبع برای شناخت زیاریان از دوران مرداویج تا قابوس، ابوعلی مسکویه (متوفی ۴۲۱) است که کتاب تجارب الامم و تعاقب الهمم را در دربار آل بویه نوشته‌است. گزارش‌های مسکویه بی‌طرف قلمداد می‌شوند ولی گاه رگه‌هایی از جانبداری به سوی بوییان هم در آن مشاهده می‌شود. نوشته‌های او یا مشاهده‌های شخصی او بودند یا نقل از افراد قابل اعتماد او هستند. یکی از نقدها به این اثر، عدم ترتیب رخدادها در گزارش مسکویه است و گاه سال‌ها به اشتباه ثبت شده‌اند.

به گفتهٔ مجتبی مینوی در دوران انوشیروان، بُرْزویه این کتاب را به فارسی پهلوی برگردانده است ولی اکنون نشانی از آن ترجمه در دست نیست. تنها قطعاتی از ترجمهٔ این اثر از پهلوی به عربی به نام یادگار بزرگمهر در جاویدان خرد ابوعلی مسکویه (متوفی ۴۲۱ قمری) باقی است.

ابن مسکویه در این موضوع پیرویِ ارسطو کرد. چنان‌که می‌گفت جنبش و حرکت که همان تغییر است، در تمامیِ چیزها وجود دارد. اما این حرکت، ذاتیِ چیزها نیست، چون این که اندامِ انسان نیز به خودیِ خود حرکتی ندارد.

تاریخ شاهی مشتمل بر فصول متعددی است و در دو بخش تنظیم شده است. مباحث بخش اول عبارت است از: سیاست مدن، اخلاق و خصال پادشاهان و وزیران، لزوم دبیر و وزیر و آداب خدمتگزاری، همچنین رساله ای کوتاه از خواجه نصیرالدین طوسی در آیین کشورداری و ترجمه فصلی از جاویدان خرد ابوعلی احمد بن محمد مسکویه از عربی به فارسی. بخش دوم کتاب در باره تاریخ کرمان است و مؤلف ضمن شرح رویدادهای سلطنت قُتلُغ ترکان، به اهتمام او در امور وقفی و ذکر موقوفاتش پرداخته است. آخرین فصل کتاب که ناتمام مانده، با وقایع ۶۶۸ به پایان رسیده‌است.