پنج دری

مجموعه شرقی حیاط که فضاهای آن مهم‌تر از بقیه جبهه‌های آن است دارای تالار پنج دری بزرگی است که در میانه جبهه بر روی صفه‌ای آجری قرار گرفته‌است و در زیر این جبهه در طبقه پایین، حوضخانه‌ای است که دو طرف آن را فضاهای جانبی متقارن دربرگرفته است.

این نوع خانه از گونه‌های تقریباً رایج در زواره است. دلیل اطلاق نام حوضخانه به آن کاملاً مشخص نیست. واژه حوضخانه فضایی شبیه به حوضخانه‌های خانه‌های کاشان یا یزد را تداعی می‌کند ولی در زواره به نوعی خانه گفته می‌شود. این نوع خانه ترکیبی از یک اتاق سه دری، یا پنج دری و یاارسی و معمولاً به شکل شکم دریده‌است. معمولاً در دوجبهه حیاط آن فضاهای تابستانی و زمستانی قرار گرفته‌است. اتاق شکم دریده اتاقی تابستانی است و معمولاً بابازشدن ارسی یا چند در و پنجره ارتباطی با حیاط و عناصر آن مثل حوض وباغچه ایجاد می‌شده‌است.

این خانه پنج دری شامل شاه نشین، مطبخت، تالاری بزرگ، تراسی زیبا و بلند و دو بادگیر بلند جهت تهویه هوا و خنک کردن آن در فصل تابستان است.

حوض‌خانه مرتفع خانه در گوشه شمال شرقی آن نشسته، در طبقات اول و دوم غرفه‌هایی پیرامون خود دارد. در طبقه اول ضلع شمالی حوض‌خانه یک اتاق پنج دری مشرف به آن قرار دارد. ردیف نورگیرهایی به ارتفاع یک طبقه بر فراز حوض‌خانه این فضا را روشن می‌کنند. این نورگیرها با شیشه‌های رنگی متعدد خود در حوض هشت گوش وسط حوض‌خانه تلالوئی از نور و رنگ ایجاد کرده و به این طریق فضایی دلنشین پدید می‌آورند. دیوارهای حوض‌خانه دارای تزئینات گچبری و نقاشی به سبک اروپایی می‌باشد. بام حوض‌خانه با شیب چهار طرفه خود حجم شاخصی در مجموعه بنا به وجود آورده است.

بنا مانند سایر ساختمان‌های موجود در بافت قدیم بوشهر، به فرم حیاط مرکزی و در دو طبقه (همکف و اول) ساخته شده بود. طبقه همکف شمال اتاق زمستانه – خزینه – انباری – چاه و حوضخانه و طبقه اول مشتمل بر اتاق مجلسی – صندوقخانه – آشپزخانه و دو اتاق پنج دری بود کف حیاط سنگ‌فرش و کف اتاق‌ها و راهروها از گچ بوده‌است.

این خانه با معماری سنتی ساخته شده که به خانه‌های پنج دری معروف است. این خانه به چند بخش تقسیم می‌شود: تالار، ایوان، دو مطبخت، شاه نشین، بادگیر، سردابه و انبار که امروزه در اختیار صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران می‌باشد و در آن فیلم‌های زیادی بازی کرده‌اند.

قسمت اندرونی خانه شامل اتاق پنج دری ساده در مرکز و دو حیاط در دو طرف آن و دارای سردابهایی که بادگیر‌ها هوا را در آن جریان می‌دهند که این قسمت محل سکونت خانواده طباطبایی بوده‌است. حیاط ضلع شمال غربی بزرگتر و تعداد اتاق‌های آن بیشتر و دارای سرسرای پذیرایی مجزایی است. در زیر قسمت اندرونی مخصوصاً اتاق مرکزی، سرداب بزرگی قرار دارد که دارای مشخصات منحصربه‌فرد خود است و به علل مختلفی مانند وجود بادگیر، سقف ضربی، نوع مصالح به کار رفته در بدنه، دو جداره بودن بدنه، وجود حوضی که قبلاً در مرکز سرداب بوده، اختلاف ارتفاع با سطح کوچه حدود ۸ تا ۱۰ متر و نسیم خنکی که از سطح حوض حیاط مرکزی وارد زیر زمین می‌شود، باعث شده‌است تا به خصوص در فصل تابستان ۱۵ تا۲۰ درجه اختلاف دما بین زیرزمین و بیرون آن مشاهده شود.

این بنا در زمینی به مساحت ۶۰۰ متر مربع در دو طبقه که هریک به مساحت ۳۰۰ متر مربع است ساخته شده که متشکل از اتاق‌های سه دری و پنج دری است. بنا همانند بسیاری از منازل مسکونی شهر سلطان آباد درونگرا با حیاط مرکزی است و در سه جهت شرق، شمال و جنوب داراری ساختمان‌هایی است که به سمت حیاط گشوده می‌شوند.

ارسی نقش اتاقی است با ۵ در روبرو و سقف مسطح و نقش و نگارهای بسیار زیبا و منظم با آبرنگ. اُرسی دورو که دارای نقاشیهای طرح فرنگی و گل و بوته و منظره که متأسفانه سقف آن خراب و قسمت‌های مهم آن نابود شده و حوض مرمر یکپارچه‌ای در شاه نشین آن قرار دارد که سالم باقی مانده‌است. پنج دری آینه کاری که با تزئینات و نقاشی‌های رنگ و روغن و آبرنگ و تصاویری از سازندگان بنا چون محمد کریم خان و محمدعلی خان باقی است.