وحید دستگردی

پنج گنج نخستین بار در ۱۸۴۷ م یا ۱۲۵۰ ق در بمبئی و در ۱۲۶۱ ق در تهران به چاپ رسید. نخستین کسی که سعی وافری بر ارائهٔ مجموعه‌ای منسجم و مصحح از آثار نظامی به کار برد وحید دستگردی بود که حاصل کارش بین ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۷ خورشیدی منتشر شد. پس از وی چاپ‌های دیگری نیز انتشار یافت که از جملهٔ آنها مجموعهٔ شش جلدی با تصحیح و توضیح بهروز ثروتیان است که از سال ۱۳۶۳ تا ۱۳۷۹ توسّط انتشارات توس به چاپ رسید، و بار دیگر در سال ۱۳۸۶ با تصحیح و شرح مجدد توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد. این اثر در فهرست میراث مستند برنامهٔ حافظهٔ جهانی یونسکو از سوی ایران ثبت گردیده‌است. خمسهٔ نظامی به همت رستم علی‌اف به زبان روسی ترجمه و منتشر شده‌است.

در آغاز شاعری، در انجمن ادبی حکیم نظامی که به ریاست حسن وحید دستگردی تشکیل می‌شد شرکت جست و از اعضای مؤثر و فعال آن بود و نیز در انجمن ادبی فرهنگستان از اعضای مؤسس و برجسته آن به‌شمار می‌رفت. رهی همچنین در انجمن موسیقی ایران عضویت داشت. اشعار رهی در بیشتر روزنامه‌ها و مجلات ادبی نشر یافت و آثار سیاسی، فکاهی و انتقادی او در روزنامه باباشمل و مجله تهران مصور چاپ می‌شد. در شعرهای فکاهی و انتقادی از نام مستعار «زاغچه»، «شاه پریون»، «گوشه‌گیر» و «حق گو» استفاده می‌کرد.

نام خیابان وحید دستگردی به افتخار هوشنگ وحید دستگردی، نظامی ایرانی و رئیس کل شهربانی کشور که در ۱۴ شهریور ۱۳۶۰ بر اثر جراحات حادثه دفتر نخست وزیری درگذشت ، نامگذاری شده است.

حسنِ وحیدِ دستگِردی (۱۲۵۸–۸ دی ۱۳۲۱)، متخلص به وحید و معروف به وحید دستگردی یکی از شاعران و سخنوران اواخر سده نوزدهم و اوایل سده بیستم ایران است. او از احمد شاه قاجار لقب سلطان الشعراء دریافت کرده بود.

این منظومه در خصوص بررسی اوضاع اجتماعی سده هشتم ه.ق و روحیات و اخلاقیات مردمان آن دوران، مورد توجه محققان قرار گرفته‌است. در بررسی‌های صوفیانه و تعاملات صوفیان آن دوران نیز این منظومه مورد توجه قرار گرفته‌است. این مجموعه نخستین بار به کوشش وحید دستگردی به سال ۱۳۰۷ ه.ش در مجله ارمغان منتشر شد، چندی بعد در مجموعه کلیات اوحدی مراغه‌ای، این منظومه قرار گرفت و به سال ۱۳۴۰ به کوشش سعید نفیسی به چاپ رسید.

خیابان شهید وحید دستگردی (نام پیشین:خیابان ظفر) یکی از خیابان‌های شمیران، در منطقه ۳ شهرداری تهران است؛ که به افتخار هوشنگ وحید دستجردی ، رئیس شهربانی کل کشور که در شهریور ۱۳۶۰ ترور شد نامگذاری شده است. این خیابان که جهتی شرقی - غربی دارد از سمت غرب به خیابان ولیعصر و از سمت شرق به خیابان شریعتی منتهی می‌شود. این خیابان به موازات و در شمال بلوار میرداماد واقع شده‌است.

حسن وحید دستگردی هم استفاده از لفظ «ترانه» را برای توصیف این فرم شعری (شعر سرود بر روی آهنگ‌های دیگران) مناسب‌تر می‌داند. به گفتهٔ وی اولین کسی که لفظ ترانه را برای توصیف این فرم برگزید شخصی به نام «وحید اطلاق» بود و از حدود سال ۱۳۳۵ ه‍.خ به بعد لفظ «ترانه» برای این مفهوم رایج شد. اما هاشم سلیمی با بررسی نظریه‌ای که ترانه و تصنیف را معادل یکدیگر می‌داند، دیدگاه دیگری را طرح می‌کند که بر اساس آن ترانه موسیقی خاسته از تودهٔ مردم است که معمولاً شفاهی ساخته و نقل می‌شده و تصنیف یک فرم ادبی الهام‌گرفته از ترانه‌های مردمی است که توسط شاعران بزرگ به کار گرفته می‌شده. وی پایه‌گذار فرم ادبی تصنیف به این معنا را الکساندر پوشکین شاعر روس سدهٔ ۱۸ و ۱۹ میلادی می‌داند.

خانواده بی‌بی‌مریم که به خاندان ایلخانی شهرت داشتند، در اواخر دوره قاجار سمت‌های گوناگونی را در مقاطع مختلف برعهده داشتند. پس از انقلاب مشروطه، برادران و عموزادگان او در مناصبی چون وزارت، نمایندگی مجلس شورای ملی و رئیس‌الوزرایی (نجفقلی صمصام‌السلطنه برادر بزرگتر او) حضوری فعال داشتند. بسیاری از رجال سیاسی و نویسندگان آزادی‌خواه ایرانی همچون علی‌اکبر دهخدا، ملک الشعرای بهار و وحید دستگردی با خانواده بی‌بی مریم و نیز با خود او، ارتباط و معاشرت داشتند. در دوره پهلوی اول و دوم نیز نسل‌های بعدی خاندان ایلخانی در محیط سیاسی و اجتماعی حضوری فعال داشتند، که می‌توان به افرادی چون: جعفرقلی خان بختیاری، تیمور بختیار و شاپور بختیار اشاره کرد.

دیگر از خدمات سیاسی امین‌الشریعه، مخالفت او با قرارداد ۱۹۱۹ بود که بر اثر سخنرانی‌های مکرر در گرگان در معرض دستگیری بود که ناچار به مشهد رفت (۱۲۹۸ ش). دیگر از فعالیت‌های سیاسی امین‌الشریعه، حمایت او از حرکت کلنل محمدتقی خان پسیان بود و سرانجام پس از قتل کلنل پسیان به بیرجند رفت و در آنجا امیر شوکه الملک را به تأسیس اولین مدرسهٔ دخترانه در خراسان (مدرسهٔ شوکتیه نسوان) واداشت (۱۳۰۰ ش). امین‌الشریعه در طول حیات خود با رجال علمی و ادبی مختلف در ارتباط بود و به همین دلیل وحید دستگردی در ۱۳۰۵ ش اخوانیه‌ای برای او ساخته‌است.

۲۳ـ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکرهٔ نصرآبادی، وحید دستگردی (تصحیح) کتابفروشی فروغی، ۱۳۶۱.