معنی کلمه مستدرک حاکم نیشابوری در دانشنامه اسلامی
حاکم نیشابوری خود در مقدمه کتاب در مورد انگیزه تالیف آن می گوید: جماعتی از بزرگان حدیث این دیار و... از من تقاضا کردند که کتابی از احادیث صحیح، برطبق اسنادی که بخاری و مسلم بدان احتجاج کرده اند جمع آوری کنم چرا که عذری برای عدم تدوین روآیاتی که مشکلی ندارد وجود ندارد و آ ن دو نفر هم ادعایی در این جهت (جمع آوری همه روآیات صحیح) نکرده اند.
اعتبار و اهمیت کتاب از چند جنبه قابل بررسی است:
تاریخ نگارش آن: که به سال 373ق و به صورت املاء توسط حاکم نیشابوری است.
به گفته خود حاکم از آنجا که بخاری و مسلم در جمع آوری و نگارش کتابهای صحیح خود، ادعایی مبنی بر آوردن تمام احادیث صحیح نکرده اند، وی به درخواست عده ای تصمیم می گیرد احادیثی را که شروط بخاری و مسلم در صحت حدیث، بر آنها صدق می کند ولی آندو در کتبشان نیاورده اند و با این حال به دست حاکم رسیده ، جمع آوری کند؛ حال با توجه به اهمیت و اعتبار دو کتاب بخاری و مسلم که از بهترین و متقن ترین کتب پس از قرآن، نزد اهل سنّت هستند، می توان به اهمیت کتاب حاکم (که تکمله ای بر آن دو است) پی برد. از سویی با توجه به عدم تعصب حاکم در آوردن احادیثی که در منقبت و فضیلت علی علیه السلام است _ که نتیجه ای جز زدن اتهام شیعه بودن و رافضی گری به وی و جرح و ردّ کل کتاب مستدرک از سوی متعصّبینِ علمای اهل سنّت در پی نداشته _ بسیاری از آنها کوشیده اند تا اهمیت و اعتبار کتاب را خدشه دار کنند،]که به گوشه ای از سخنان و نظرات آنان اشاره شد[. امّا اگر بدون هیچگونه پیش فرض و تعصب، بلکه با مبانی و دقّت علمی به بررسی کتاب بپردازیم به این سخن ذهبی و ابن صلاح می رسیم که: تنها یک چهارم کتاب را احادیث ضعیف تشکیل می دهد(ذهبی) وچیزی راکه حاکم حکم به صحّت کرده ولی درکتب أئمه قبلی (بخاری ومسلم) نیامده، اگرصحیح نباشد لااقل حسن است و می توان با آن احتجاج کرد و به آن عمل نمود، مگر مواردی که در آن علّتی باشد که موجب ضعف حدیث گردد.
کتاب مستدرک شامل 8803 حدیث است که در 51کتاب و در موضوعاتی که بیشتر، فقهی هستند، جمع آوری شده است. (تعداد موضوعات کتاب 3647عنوان می باشد.) این احادیث با کتاب الایمان، کتاب العلم، کتاب الطهارة، کتاب الصلاة وکتاب الجمعة شروع شده و با کتاب الطب، کتاب الرقی و التمائم، کتاب الفتن و الملاحم و کتاب الاهوال پایان می پذیرند.
با نگاهی به کتاب مستدرک به وضوح مشاهده می شود که در آن سه گونه حدیث وجود دارد 1 . احادیثی که حاکم مدعی است بر طبق شروط بخاری و مسلم است ولی آن دو آنها را در کتابشان نیاورده اند. در ذیل این دسته از احادیث حاکم چنین می نویسد: «هذا حدیثٌ صحیح علی شرط الشیخین و لم یخرجاه»