معنی کلمه محمودخان ناصرالملک در دانشنامه اسلامی
تاریخ تولد وی در منابع اصلی ذکر نشده و فقط نوائی تاریخ تولد او را بین ۱۲۴۴ تا ۱۲۴۵ ذکر کرده است. محمودخان پسر فضل الله خان، از بزرگان طایفۀ قره گزلو همدان، بود. امیرکبیر در آغاز حکومت ناصرالدین شاه، محمودخان را به نیابت آجودانباشی انتخاب کرد. وی در ۱۲۶۹ نایب اول سفیر ایران در سن پترزبورگ بود. در ۱۲۷۰ میرزامحمدحسین عضدالملک، وزیر مختار ایران در روسیه، به تهران احضار شد و محمودخان مصلحت گذار (شارژدافر، کاردار) ایران در روسیه شد و در ۱۲۷۱ لقب جنابی گرفت. محمودخان در همان سال به تهران بازگشت. در ۱۲۷۵ لقب ناصرالملک گرفت و مسئولیت سواره نظام دارالخلافه و قورخانه و جبه خانه در زمان غیبت شاه، که عازم سلطانیه بود، به وی واگذار شد. در ۱۲۷۶ وزیر تجارت و صنایع گردید و نیز به عضویت دارالشورای کبری درآمد. در ذیحجه ۱۲۷۷ مشیر حضور شاه، در ۱۲۷۸ موظف به اتمام ساخت راه گیلان و در ۱۲۷۹ وزیرمختار ایران در انگلستان شد. وی تا ۱۲۸۱ در انگلستان بود و در این سال به تهران آمد و دیگر بازنگشت. در ۱۲۸۸، که ناصرالدین شاه به دارالشورای کبری نظم جدیدی داد، ناصرالملک نیز عضو آن بود. در ۱۲۸۹، در زمان صدارت میرزاحسین خان سپهسالار، وی معاون صدراعظم شد و کارهای وزارت جنگ را برعهده گرفت و نیز رئیس شورای عسکریه (شورای جنگ) بود و به منصب امیر تومانی رسید. در ۱۲۹۰، در سفر اول ناصرالدین شاه به اروپا که کامران میرزا نایب السلطنه بود، وی ناصرالملک را به نیابت از خود در وزارت جنگ گمارد و همۀ امور نظامی را به او محول کرد. در ۱۲۹۲ ناصرالملک حاکم گیلان شد.
عضویت مجلس دار الشورا
در ۱۲۹۳ ناصرالملک، افزون بر عضویت در مجلس دارالشورا، عضو مجلس تحقیق دولتی شد. در سفر دوم ناصرالدین شاه به اروپا، وی از همراهان شاه بود. در ۱۲۹۹ از طرف ظل السلطان حاکم کرمانشاهان و کردستان شد. وی در شعبان این سال وارد کردستان شد و میرزایوسف مشیر دیوان را نایب الحکومۀ خود کرد و به کرمانشاه رفت. میرزایوسف مدتی امور آن جا را به خوبی اداره کرد، ولی پس از مدتی بدسلوکی کرد. بر اثر نارضایی اهالی شهر، در ربیع الاول ۱۳۰۰ علما و اعیان و رجال کردستان به تلگرافخانه رفتند و در آن جا تحصن کردند و نیز به ظل السلطان شکایت کردند و بدین ترتیب، میرزایوسف مشیر دیوان برکنار شد. در ۱۳۰۱ پس از فوت میرزاسعیدخان مؤتمن الملک، ناصرالملک وزیر امور خارجه شد. گفته اند در امر وزارت وی انگلیسیها مؤثر بوده¬اند، زیرا در مقابل دیگر داوطلبان، انتظار وزارت او نمی رفته است. وی تا ۱۳۰۳ وزیر امورخارجه بود و در جمادی الآخرۀ این سال، حاکم خراسان و ملقب به فرمانفرما شد. وی تا اواخر ۱۳۰۴ حاکم خراسان بود و سپس به تهران بازگشت و در ۸ ربیع الآخر ۱۳۰۵ درگذشت. پس از فوت وی، تمام امتیازاتش (از جمله لقب ناصرالملک و حکومت همدان و نشان) به نوه اش، ابوالقاسم خان، واگذار شد. که نوشته است وی در ۱۳۰۶درگذشت).
عنایت ناصرالدین شاه به ناصر الملک
ناصرالدین شاه بسیار به محمودخان ناصرالملک عنایت داشت، چنانکه خود در فرمانی، به این توجهات خاص اشاره کرده است. اعتمادالسلطنه محمودخان را نادان خوانده و ممتحن الدوله او را خوش فطرت، دانا، قانون دان، آبادکننده و دوست فطری مملکت معرفی کرده است.
خدمات ناصر الملک
...