گردیزی

این نام در تاریخ طبری باذافره ضبط شده‌است. البته در بخش‌های دیگری از دستنویس‌های این تاریخ، فاذافره آمده‌است. طبری می‌نویسد: خرزاسف (ارجاسپ) دفترها بسوخت و لهراسف و هیربدان بکشت و آتشکده‌ها ویران کرد و بر اموال و گنج‌ها تسلط یافت و دو دختر بشتاسب (گشتاسپ) را که یکی خمانی (هومایا، همای) و دیگری باذافره نام‌داشت اسیر کرد. این نام را گردیزی اوفیه آورده‌است.

مطالب ارائه‌شده از سوی چژان-تسیان، بزرگ‌ترین کاشف چینی نواحی غربی آسیای میانه، مؤید وجود دریاچه‌ای بزرگ در شمال غرب چین است که بارتولد آن را دریای آرال می‌داند. زِمارْخُس، سفیر روم شرقی در دربار ترکان که در ۵۶۸ میلادی در زمان خسرو انوشیروان ساسانی، به هنگام بازگشت در منطقهٔ خوارزم از مردابی نام می‌برد که گمان می‌رود، دریاچهٔ آرال باشد. در دورهٔ پس از اسلام، نخستین کسی که به وصف این دریاچه بدون ذکر نام آن می‌پردازد، ابن رُسته و پس از او اصطخری است. ابن خرداذبه از دریای کِرْدِر یاد می‌کند که احتمالاً همان دریاچهٔ آرال باشد. اصطخری، نویسندهٔ «حدود العالم»، گردیزی و جغرافی‌نویسان پس‌تر، همگی از این دریاچه به «بُحَیْرة خوارزم» نام برده‌اند.

به نوشته گردیزی و ابن ‌اثیر، علی بن عیسی چندتن از سران لشکر خود را به اوق و جُوَین، از دهات سیستان، فرستاد.

زین‌الاخبار یا تاریخ گردیزی از قدیمی‌ترین کتاب‌های فارسی دربارهٔ تاریخ، از آغاز خلقت تا پایان پادشاهی مودود بن مسعود غزنوی نوشتهٔ ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود گردیزی است. تاریخ تألیف کتاب ۴۴۲ یا ۴۴۳ قمری بوده‌است.

به نوشته مورخانی همچون بیرونی، بیهقی، گردیزی جشن سده یکی از سه جشن بزرگ ایرانیان است که در دوران اسلامی، تا اواخر دوران خوارزمشاهیان و حمله مغول دوام آورد و هم سلاطین و امیران و هم مردم عادی این جشن را به‌پا می‌داشتند؛ مشهورترین و بزرگ‌ترین جشن سده در زمان مردآویج در سال ۳۲۳ هجری در اصفهان برگزار شده‌است و چنان‌که در تاریخ بیهقی آمده‌است جشن سده دیگری که به یاد مردم مانده، جشنی است که در زمان سلطان مسعود غزنوی در سال ۴۳۰ هجری برگزار شد.

ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود گردیزی با ابوریحان بیرونی ارتباط داشته‌است و از او دانش‌اندوزی کرده‌است و شاید با ابوالفضل بیهقی نیز حشر و نشر داشته‌است. زین‌الملة عبدالرشید بن مودود غزنوی یک سال پس از تألیف کتاب به‌دست طغرل ـ غلام پدرش ـ کشته می‌شود و پس از آن معلوم نیست که چه بر سر مؤلف کتاب می‌آید.

نام ترکمن از قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) نخست به شکل جمع فارسی «ترکمانان» توسط نویسندگان افغانی مانند گردیزی و ابوالفضل بیهقی استعمال شده و به همان معنی اغوز در ترکی و غز در زبان فارسی‌دری به کار رفته‌است.

و گردیزی در زین الاخبار (ص۵۲۴) آورده‌است:

از دیگر منابع می‌توان از الفُتوح ابن اعثم کوفی، مُجمَلُ التَّواریخ و الْقَصَص، اَلْمُنتَظَم فی تاریخِ الْمُلوکِ والْاُمَم اثر ابن جوزی، اَلْعِبَر و دیوانِ الْمُبتَدَإِ و الْخَبَر فی أیّامِ الْعَرَبِ و الْعَجَمِ و الْبَربَر اثر ابن خلدون، اَلْبَدْءِ و التّاریخ اثر مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب میخائیل سریانی و زَیْنُالْأخبار گردیزی اشاره کرد.

در میان کتاب‌های تاریخ عمومی، گردیزی (متوفی ۴۵۳) در زین‌الاخبار مطالبی در شرح حکومت بیستون زیاری آورده‌است. الکامل فی التاریخ اثر عزالدین ابن اثیر (متوفی ۶۳۰) مطالبی افزون بر آنچه در تجارب‌الامم وجود داشت، آورده‌است. العبر و دیوان المبتداء و الخبر اثر ابن خلدون (متوفی ۸۰۶) در دو قسمت جداگانه به زیاریان پرداخته‌است که آکنده از اشتباه و حتی تناقض است. خواندمیر (متوفی ۹۳۰) هم در حبیب‌السیر از کتاب‌های التاجی و تاریخ طبرستان به عنوان منبع خود استفاده کرده‌است.