پلورالیسم دینی

تنوع قرائت‌ها در بیست سال اخیر بانی نوعی ابهام در ادبیات پلورالیسم دینی در ایران شده‌است. البته کارهای موفقی هم ارائه شده‌است؛ یکی از دانشمندان جوان ایرانی به نام دکتر حسینی که رساله دکترایشان را با من گذرانده‌اند، به آراء و افکار جان هیک پرداخته‌اند که امروزه مورد بحث قرار گرفته‌است.

کاربرد اول) پلورالیسم دینی به معنای مدارا و همچنین همزیستی مسالمت‌آمیز برای جلوگیری از جنگ‌ها و تخاصمات است؛ به عبارت دیگر، کثرت‌ها به عنوان واقعیت‌های اجتماعی پذیرفته شوند و مصلحت جامعه، این نیست که به جان هم بیفتند بلکه باید همزیستی داشته باشند نه اینکه با هم یکی شوند. در قلمرو ادیان و مذاهب هم، دو فرقه در عین حال که گرایش‌های خاص و متفاوت از هم دارند، به هم احترام می‌گذارند و عملاً با یکدیگر درگیر نمی‌شوند در عین حال که هر کسی نظر خودش را صحیح و نظریه بقیه را نادرست می‌داند اما در عمل، برادرانه زندگی می‌کنند.

امروزه از پلورالیسم دینی به معنای دیگری منظور می‌شود که با معنای اصلی متفاوت است، و آن اینکه حقیقت مطلق، نجات و رستگاری را منحصر در یک دین و مذهب و پیروی از یک شریعت و آئین ندانیم بلکه معتقد شویم که حقیقت مطلق، مشترک میان همه ادیان است و ادیان مذاهب، شریعت‌ها و آئین‌های مختلف، جلوه‌های گوناگون حق مطلق‌اند و در نتیجه همه ادیان و مذاهب، به نجات دست می‌یابند.

با استناد به این پاسخ، منتقدان ایلیا معتقدند وی با تأیید برابری ادیان پلورالیسم دینی را تأیید می‌کند و انحصار حقانیت را از اسلام ستانده و آن را میان تمام ادیان از جمله آیین مسیحیت و یهود تقسیم می‌کند.

اصطلاح شناخته شده پلورالیسم از فرهنگ غربی گرفته شده و ابتدا در آداب کلیسایی مطرح بوده‌است. در ابتدا اصطلاح پلورالیسم را در مورد شخصی که از چند منصب کلیسایی برخوردار بود به کار می‌بردند؛ اما امروزه در عرصه‌ فرهنگی به این معناست که در یک عرصه فکری و مذهبی عقاید و روش‌های گوناگونی مورد قبول باشد. از این حیث بود که بحث پلورالیسم دینی مطرح‌ شد. بنابراین مفاد پلورالیسم دینی از آثار و کشفیات عصر جدید است.

در تاریخ ۳/۱۱/۸۳ ه‍.ش)، بنا به دعوت قبلی، پروفسور جان هیک، در جمع اعضای هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در تهران حضور یافت که علی‌اکبر رشاد، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، طی بحثی فشرده به نقد اجمالی نظریهٔ پلورالیسم دینی پرداخت. سپس جان هیک ضمن پاسخ‌گویی به برخی نقدها، مقاله‌ای را با عنوان «پلورالیسم دینی و اسلام» قرائت کرد که در شمارهٔ ۳۷ فصلنامهٔ قبسات درج شده‌است.

در سال ۱۳۹۱ علی‌اکبر رشاد کتابی با عنوان «مباحثه با جان هیک» به چاپ رساند که متشکل است از مذاکرات و مکاتبات انتقادی ده‌ساله‌ای که در فاصله سال‌های ۲۰۰۲/۱۳۸۱ تا ۲۰۱۲/۱۳۹۰، میان ایشان و جان هیک، صاحب نظریه پلورالیسم دینی جریان داشته‌است.

ابتنای نظریهٔ پلورالیسم دینی بر مدل معرفت‌شناختی کانت و طبعاً تسری نقد و نقض‌های وارد بر ایمانوئل کانت به نظریه هیک؛ بیهودگی دغدغه حقیقت دین و دین حقیقی با فرض پذیرش تکثرگرایی دینی؛ ناسازگاری پلورالیسم دینی با مواضع انحصارگرایانه ادیان و ناروا بودن تمسک به شواهدی در ادیان برای توجیه نظریه؛ چالش معیار در دایرهٔ شمول پلورالیسم دینی؛ خلط سنت دینی و حقیقت دینی؛ ناکارآمدی تکثرگرایی دینی در تأمین دغدغه هم‌زیستی مسالمت‌آمیز پیروان ادیان و… از جملهٔ کاستی‌های نظریه است که رشاد آن‌ها را در نقد هیک، مورد تأکید قرار داد.

نحوه ورود سروش به پلورالیسم دینی متأثر از آموزه‌های عرفانی بود. وی تحت تأثیر مولانا و ابن عربی قرار داشت. صورت‌بندی وی از پلورالیسم دینی مبتنی بر دو رویکرد است. در رویکرد اول، دینداری را به سه سنخ تقسیم می‌کند: دینداری معیشت‌اندیش، دینداری معرفت اندیش و دینداری تجربت‌اندیش.