گاوخونی

براآن اصفهان دشتی پهناور و مسطح و با «آب فراوان» و منتهی به بیابان‌های خشک پیرامون بوده‌است که جذابیت ویژه خود را از آبادی زمین‌های کشاورزی‌اش کسب می‌کرده‌است و آب طبیعی زاینده‌رود متعلق به کشاورزان آن سرزمین بوده‌است. زمین‌های بایر اطراف روستاها گسترده بوده و تمام دشت براآن در بیرون از محدودهٔ زمین‌های کشاورزی، به زمین‌های خشک و بیابانی انجامیده می‌شود. آب فراوان، نیزار و باتلاق‌های فراوانی به‌طور ویژه و خاص در این دشت تاریخی به دلیل همسایگی و نزدیکی‌اش با زاینده‌رود وجود داشته‌است. حوضه سنتی آبریز زاینده‌رود از لنجان علیا آغاز و تا مزارع بن رود در اطراف تالاب گاوخونی ختم می‌شده‌است.

مرداب گاوخونی در شمال شرقی دهستان جرقویه (سفلی و علیا) و جنوب غربی شهرستان نائین و غرب منطقه ندوشن از استان یزد و شمال غربی کویر ابرقو و شرق دهستان رودشتین واقع شده‌است و در وسیع‌ترین قسمت عرض آن حدود ۴۵ و طولش ۲۵ کیلومتر است.

در یک تقسیم‌بندی، تالاب گاوخونی با ناهمواری‌های پیرامونی در حاکمیت اقلیم «منطقهٔ گرم و خشک و بادی» عنوان شده‌است.

معاون اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان در روز جهانی تالاب‌ها خبر از خشکی ۹۹ تا ۱۰۰درصدی تالاب گاوخونی داد. گفته شده فقط بخشی از نیمهٔ شمالیِ آن در لایه‌هایِ زیرینِ خاک، مرطوب باقی مانده‌است.

تالاب بین‌المللی گاوخونی با وسعت ۴۷۰۰۰ هکتار که در نزدیکی کانون بحران گرد و غبار شرق اصفهان به وسعت ۲۲۵۰ هزار هکتار قرار دارد، درصورت عدم احیاء می‌تواند خود به کانون بحران دیگری تبدیل شود.

تالاب گاوخونی یکی از تالاب‌های مشهور در جلگهٔ مرتفع مرکزی ایران به‌شمار می‌آید. این تالاب حیاتی منطقه‌ای به وسعت ۴۷۶ کیلومتر مربع را پوشانده و در ۱۳۷ کیلومتری جنوب شرق اصفهان در ۳۰ کیلومتری مرکز شهرستان ورزنه و در مجاورت تپه‌های شنی واقع شده‌است. ارتفاع آن از سطح دریا ۱٬۴۷۰ متر و بیشینهٔ عمق آن ۱۵۰ سانتیمتر می‌باشد. باتلاق مذکور منابع زیستی غنی ای دارد البته به انضمام فعالیت‌های دیگری که نسبت به محیط دارد. این باتلاق همچنین پناهگاهی برای پرنده‌های مهاجر است که با همهٔ این ویژگی‌ها یکی از جاذبه‌های گردشگری است.

شهرستان جرقویه از شمال با شهرستان‌های‌‌‌ ورزنه و هرند، از شمال غربی با شهرستان اصفهان و دهستان براآن جنوبی، از غرب با شهرستان شهرضا، از جنوب با شهرستان آباده استان فارس و از شرق با شهرستان‌های‌ اردکان و میبد استان یزد و از شمال شرقی با تالاب گاوخونی و از جنوب شرقی با شهرستان ابرکوه و از جنوب غربی با ایزدخواست استان فارس همسایه است.

این فضا فاقد فعالیت و سکونت انسان می‌باشد. نزدیک‌ترین آبادی به گاوخونی همان شهر توریستی ورزنه است که در حدود ۲۳ کیلومتر تا دهانه مرداب فاصله دارد. در بقیه مناطق، روستاهای دستجرد، مالواجرد، حسن‌آباد و خارا از دهستان جرقویه علیا در جنوب تپه شنی حاشیه مرداب واقع‌اند که این روستاها به جز از طریق روستای خارا دسترسی به مرداب گاوخونی ندارند.

از زمان ساسانیان و هخامنشیان تا حدود ۳۵ سال پیش برداشت اضافه از منابع آبی کشور نداشتیم اما در این ۳۵ سال فقط ۱۲۰ میلیارد مکعب آبهای شیرین فسیلی صدها هزار ساله که حدود ۷۵٪ آبهای شیرین زیر زمینی بود را مصرف کردیم که حدود ۷۵ میلیارد متر مکعب آن در ۸ سال گذشته بوده‌است؛ یعنی منابع را تاراج کردیم. جمعیت را افزایش دادیم غافل از اینکه این جمعیت باید در یک کشور آباد زندگی کند. بدون توجه به نیازهای جمعیت، منابع کشور را برای رفع نیازها به تاراج گذاشتیم. امروز هیچ تالاب درون سرزمینی، آب ندارد، از بختگان تا هورالعظیم، گاوخونی و ارومیه. ادامه این روند یعنی تخلیه ایران از جنوب البرز تا دریاهای آزاد و از شرق زاگرس تا مرزهای شرقی کشور

قصد صحرا نموده از کورنگ ساخته جا به گاوخونی تنگ

بهرام گور در سال ۴۳۹ میلادی در این منطقه در حالیکه با اسب دنبال گورخر بود در باتلاق گاوخونی فرورفت.