واجب الوجود

در روزگار حسن توئی واجب الوجود واجب به روی ساده رخان بلکه اوجبی

فیلسوفان اسلامی آمیزه‌هایی از آرای افلاطون، ارسطو و فلوطین را در اختیار داشتند و تلاش می‌کردند با اخذ و اقتباس مفاهیمی از آنان به بازسازی الهیات بپردازند. فیلسوفان اسلامی تلاش کرده‌اند برای واجب الوجود فلسفی استدلال‌هایی را ذکر کنند. در اندیشه ملاصدرا همه جهان در حرکتی ذاتی و جوهری است. این حرکت بازگشت صعودی موجودات و حشر و قیام و معاد و حتی صورت جسمانی آن را تضمین می‌کند.

اگر در وجود خود به غیری محتاج نیست، آن را واجب الوجود خوانند چنانکه حق سبحانه و تعالی، و اگر در وجود خود محتاج است به غیری، او را ممکن الوجود خوانند و اینجا اثبات واجب الوجود ظاهر شد چرا که ممکنات موجودند و وجود ممکنات البته از غیری باشد و آن غیر هر آینه منتهی شود به واجب الوجود. و دیگر آنکه تا واجب الوجود نباشد ممکن الوجود را ممکن نتوان گفت، یعنی تا اول محتاجٌ الیه نباشد نتوان گفت که فلان چیز محتاج است به فلان چیز، پس واجب الوجود ثابت شد و ممکن الوجود در بقای وجود اگر محتاج نباشد به غیری، آن را جوهر گویند و اگر باشد آن را عرض خوانند و بدان که بقای وجود غیر وجود است؛ بجهت آنکه دو کس را می​بینیم یکی تا ده سال بیش نمی​ماند و یکی تا صد سال می​ماند و هر دو در وجود شریکند، بجهت آنکه در حال حیات هر دو بر هر دو صادق است که موجودند؛ اما بقای وجود این صد سال است و بقای وجود آن دیگر ده سال. پس معلوم شد که بقای وجود غیر وجود است. پس ممکنات یا جوهر باشند یا عرض.

در واقع یکی از تعاریف خدا در فلسفه اسلامی و فلسفه شرقی و معنویت گرا واجب الوجود است که واجب الوجود یعنی وجودی که وجود آن برای همیشه لازم است و وجود از آن نشات می‌گیرد. در واقع وجودی آن را ایجاد نکرده و سخن جان سوا در این زمینه بیشتر تأییدی بر برهان‌های علیتی است؛ زیرا خدا را به عنوان واجب الوجود معرفی کرده و برای آن علتی در نظر نگرفته‌است. ما می‌دانیم امری مانند علم مستقل از زمان است پس استقلال از زمان در برخی از موارد وجود دارد. اکنون می‌توان گفت که برای برخی از علت‌ها و رویدادها زمان وجود ندارد و چون خدا علت ندارد روی دادن علت آن هم نیازی به زمان ندارد. علت نداشتن خدا در تعریف خود خدا هم آمده‌است و این مورد که کسی واجب الوجود را به وجود نیاورده بدیهی اولی است.

حکیمان برآنند که « وجود عالم بر این نظام که هست، خیر محض است و ایجادش کمال تمام. و واجب الوجود عزوجل مبداء فیض بخش و بخشنده‌ی مطلق است. 

شد ممتنع ز غیر وجود تو هر چه هست ای واجب الوجود توئی جان ممکنات

سر رشته وجود کسی را بدست نیست جز واجب الوجود دگر چه هست نیست

و چو حال این است و ما مر عالم را نه بدان همی موجود گوییم که او پیش از این بوده است و نیز نه بدان همی گوییمش که پس از این همی خواهد بودن، بل (که) مر او را موجود بدان همی گوییم که او همیشه به مدت خویش اندر زیر آن حال آینده است که آن اکنون نام است، این حال دلیل است بر آنکه غرض صانع حکیم از ایجاد این ممکن الوجود تحصیل جوهری است که آن واجب الوجود باشد. و ایستادن عالم جسمی همیشه بر نقطه وجوب به وجود آن نقطه اکنون با بی قراری آن، دلیل است بر آنکه حاصل از وجود ممکن الوجود، تحصیل واجب الوجودی است جز او. اکنون باید (آنکه بدانیم که) آن واجب الوجود که حصول او از این ممکن الوجود واجب است، چیست؟ پس گوییم که آن جوهری است که بر این سر پوشیده از آفرینش او همی مطلع شود و آن نفس مردم است که اندر جسم حال (گردنده) همی به کمال خویش رسد به حکمت و علم، چنانکه پیش از این گفتیم.

آن موجود را که وجود او بخود است واجب الوجود خوانند و آن باری تعالی و تقدس است که بخود موجود است پس همیشه بوده است زیرا که منتظر غیری نبود، و همیشه باشد که قائم بخود است بغیر نی.

به‌طور خلاصه او خدا به عنوان واجب الوجود یا علت خود را رد می‌کند و آن را پناهگاه جهل می‌نامد مگر این که خدا همان طبیعت تصور شود.