معنی کلمه نظام احسن در دانشنامه اسلامی
نظام احسن به تعبیر برخی از فلاسفه همان عنایت فعلی خداوند است که خود، از لوازم عنایت ذاتی اوست. و زمانی که دربارۀ عالم مادیات «نظام احسن» به کار برده می شودم -از آنجا که در مادیات، تزاحم وجود دارد- معنایش این است که عالم ماده به گونه ای خلق شده است که در آن،مخلوقات بیشتری از کمالات بهتری بهره مند گردند. صفتی که اقتضاء کنندۀ این نظام است را صفت عنایت خداوند می نامند. از آنجا که ارادۀ الهی بر حسب حکمت الهی بر امور خاصی تعلق می گیرد در نتیجه دایرۀ افعالی که خدا اراده کرد و آنها را انجام می دهد از دایرۀ مقدورات الهی محدودتر است و به عبارتی خداوند متعال بر خلق نظام غیر احسن نیز قادر است لکن چون ایجاد آن، خلاف حکمت خداوند است بلکه حکمت خداوند فقط در محدوده ای است که در زمرۀ نظام احسن قرار گیرند لذا واجب تعالی فقط آن افعالی را انجام می دهد که موافق با نظام احسن و حکمت الهی باشد.
نظام احسن لازمه حکمت
برخی دیگر از فلاسفه معاصر نظام احسن را از لوازم حکمت دانسته و می گویند: چون خداوند خیر و کمال را دوست دارد و به جهات خیر و کمال موجودات نیز آگاه است، آفریدگان را به گونه ای می آفریند که هر چه بیشتر دارای خیر و کمال باشند. حب الهی بالاصاله به ذات خود و بالتبع به آفریدگانش تعلق می گیرد و همین رابطه اصالت و تبعیت در میان مخلوقات خدا نیز بر قرار است. به این بیان که موجود ممکنی که دارای همۀ کمالات امکان خود به وصف وحدت و بساطت باشد (موجود ممکن مجرد تام) در درجۀ اول از محبوبیت و مطلوبیت در نزد خدا باشد و سایر مخلوقات ممکن به حسب درجات وجود و کمالاتشان در درجات بعدی قرار می گیرند و به همین ترتیب تا به مرتبۀ مادیات برسد که میان کمالات وجودی آنها تزاحم برقرار با پدید آمدن موجودات بعدی، مزاحمت پیدا می کند و از سوی دیگر تکامل یافتن بعضی از موجودات مادی متوقف بر دگرگونی و نابودی برخی دیگر است؛ چنان که رشد و نمو حیوان و انسان به وسیلۀ تغذیه از نباتات و نیز تغذیۀ برخی حیوانات از برخی دیگر حاصل می شود. در این سلسله، طبعا موجودات کامل تر از مطلوبیت بیشتری برخوردار خواهند بود. با توجه به این مطلب است که حکمت الهی اقتضاء می کند خداوند در مادیات نیز نظامی را ایجاد کند که موجب تحقق کمالات وجودی بیشتر و بالاتر می باشد. یعنی سلسلۀ علل و معلولات مادی به گونه ای آفریده شوند که هر قدر ممکن است مخلوقات بیشتری از کمالات بهتری بهره مند گردند.
اثبات نظام احسن
با توجه به روشن شدن معنای نظام احسن در بین موجودات مجرد و موجودات عالم مادی، اینک به اثبات نظام احسن می پردازیم: حکمای اسلامی احسن بودن نظام آفرینش را حداقل از دو راه اثبات می کنند:
← برهان لمی
...