سمرقندی

بدین قند کاو با شکرخندی است در بوسه بین چون سمرقندی است

خیز تا خاطر بدان ترک سمرقندی دهیم کز نسیمش بوی جوی مولیان آید همی

شادی ز بتان خیزد، در پیش بتاندار با جعد سمرقندی و با زلف بخاری

و دیگری، بساطی سمرقندی است و شعر وی خالی از لطافتی نیست اما از فضایل مکتسبه بسیار عاری بوده است، چنانچه از اشعار وی ظاهر است و دیگری خیالی است و بعضی اشعار وی خالی از حالی نیست و از آنجمله این دو بیت:

جو تربت منصور شاه را مقتول سمرقندی لعین

و من که علی بن عثمان الجلابی‌‌ام دیدم پیری را که چون از ادای فرایض فارغ گشتی بخفتی و دیدم شیخ احمد سمرقندی نجار را که چهل سال بود تا شب نخفته بود و به روز اندکی بخفتی و رجوع این مسأله بدان بازگردد که چون مرگ به نزدیک کسی دوست‌تر از زندگانی بود، باید تا خواب دوست‌تر از بیداری بود و چون زندگانی دوست‌تر از مرگ دارد، باید تا بیداری به نزدیک وی دوست‌تر از خواب بود. پس قیمت نه آن را بود که بتکلف بیدار بود؛ که قیمت آن را بود که بی تکلفش بیدار کرده‌اند؛ چنان‌که رسول را خدای عزّ و جلّ برگزید و به درجت اعلی رسانید، وی نه اندر خواب تکلف کرد نه اندر بیداری؛ تا فرمان آمد که: «قُمِ اللّیلَ الّا قلیلاً (۲/المزّمّل).»

بازار سیاب (فارسی تاجیکی: Бозори Сиёб) یا سیاب بازار بزرگ‌ترین و کهن‌ترین بازار شهر سمرقند در ازبکستان است. در این بازار کلیه مایحتاج روزانه از جمله سبزیجات، شیرینی، خوراکی و نان سمرقندی فروخته می‌شود. این بازار با ۷ هکتار مساحت، یکی از بزرگ‌ترین بازارهای ازبکستان و آسیای میانه است.

قصیده با مطلعِ «بوی جوی مولیان آید همی» سروده‌ای مشهور از رودکی است. طبق روایتی که نظامی عروضی سمرقندی در چهار مقاله آورده‌است، این شعر در سده چهارم هجری قمری (سده دهم میلادی) برای تشویق امیر نصر دوم سامانی (نصر بن احمد) برای بازگشت به بخارا از هرات سروده شد.

در ادبیات فارسی نیز به این شهر اشاره شده‌است، برای نمونه دو بیت زیر به ترتیب از سوزنی سمرقندی و حمید بلخی شاهد آورده می‌شود:

به اعتقاد هروی از آنجا که وی به نظر به داشتن فرهنگی شکوفا و علم و ادب اهمیت می‌داد سمرقندی گفته‌است وی فرمان داده السوادالاعظم که در زمینهٔ موضوعات دینی و تبیین و توجه به مسائل فقهی حنفی را صادر کرد این کتاب بعدها به فارسی ترجمه شد. پس یکی از اقدامات مهم این دوره را می‌توان احیای اسلام سنتی و تحکیم مبانی مکتب حنفی برشمرد.

آواز سمرقند (به تاجیکی: Овози Самарқанд) تنها روزنامه فارسی (تاجیکی) شهر سمرقند است که در ۱ ژانویه سال ۱۹۹۰ در دوران موسوم به پرسترویکا یا اصلاحات شوروی در پی اعتصاب غذای یک هفته‌ای حیات نعمت سمرقندی شاعر سرشناس تاجیک تأسیس شد.

اشک جیحون و دم سمرقندی دل بخاری و آه سوزان است

گه سمرقندی شدی که در خطا گه تو عالم را کنی در زیر پا

به صیت حسن گرفت آن بت سمرقندی چو کشور دل ما خطه بخارا را

ای سمرقندی غلام ای خلخی پیکر نگار کز لب و خطت محافل رشک مصر و شام شد