[ویکی فقه] بلخ، شهر مهم دوره باستان تا سده دوازدهم هجری، و ولایت و شهری در شمال افغانستان و یکی از ایالت های دوره هخامنشی می باشد.در این مقاله با تاریخچه شهر بلخ در دوره اسلامی (امویان، عباسیان، سلجوقیان، غزنویان و ...) تا حمله مغول و بعد از آن و آثار تاریخی بلخ و شهر جدید بلخ، پرداخته می شود. بلخ، شهر مهم دوره باستان تا سده دوازدهم هجری، و ولایت و شهری در شمال افغانستان می باشد. ← بلخ در حکومت هخامنشیان اهمیت بلخ (باکترای پیشین)، مدیون موقعیت مکانی آن در تقاطع دو جاده مهم بود؛ یعنی تقاطع جاده ای که از غرب به شرق در امتداد بخش سفلای خراسان و کوه های هندوکش از ایران به آسیای مرکزی و چین می رود، و جاده ای که از ساحل چپ شاخابه های آمودریا (جیحون) از میان کوهستان های افغانستان مرکزی به شمال غربی هند منتهی می شود.رود بلخ (بلخاب) از طریق دره شاخابه خود، دریای صوف، و گذرگاه قره کتل بسهولت به حوضه بامیان و از آن جا به کابل راه می یابد. امتیاز این مسیر آن است که در منتهی الیه غرب جاده های بالای هندوکش قرار دارد و آسانترین و کوتاهترین راه برای مسافرانی است که از غرب می آیند. این مسیر اصلی ترین دلیل پدیدآمدن شهری بزرگ در محلی است که بلخاب به جلگه وارد می شود.در داخل این منطقه و در جلگه آبرفتی، در فاصله ای حدود دوازده کیلومتری کوهستان، شهر در محلی (بالاحصار امروزی) که احتمالاً تپه ای کوچک نیز در آن قرار داشته و در کنارِ شاخه ای قدیمی از بلخاب ساخته شده بود. این تنها یک احتمال است زیرا هنوز حفریات کافی باستان شناسی انجام نگرفته است. به هر حال بر ارتفاع این محل، به سبب انباشته شدن آثار مخروبه بازمانده از ساکنان آن، بتدریج افزوده شده است. فتح بلخ توسط مسلمانان آگاهی ما از این که مسلمانان چگونه بلخ را گشودند، تا حدّی مبهم است. ← زمان فتح ...
جملاتی از کاربرد کلمه شهر بلخ
بالای و چهره تو به خوبی و دلبری از شهر بلخ کشمر و کشمیر کرده اند
از فراق شهر بلخ اندر عراق از چشم و دل گاه در آتش بویم و گاه در طوفان شویم
ابن واضح یعقوبی مورخ و جغرافیانویس عرب می‌نویسد: «دریای بلخ از چشمه‌های میان کوه‌ها بیرون می‌آید و میان دهانهٔ آن و شهر بلخ ده منزل راه است.» (۴)
بود در شهر بلخ بقّالی بی‌کران داشت در دکان مالی
بود از شهر بلخ ابا عن جد در فضیلت نداشت عد و نه حد
چه اوقاتم از این اوضاع تلخ است مگر اینجا حساب شهر بلخ است
بگیرند ترکان ز تو شهر بلخ بشه بر کنند آب این شهر تلخ
سرزمین تخارستان دارای دو بخش کوهستانی و دشت بوده است و در دشت‌های آن ترکان خَلُّخ (خُرلُخ) زندگی می‌کردند. مهم‌ترین شهرهای تخارستان شهرهای خُلْم، سمنگان، بغلان، سکلکند، وروالیز، آرهَن، راوَن، سکمیشت، روب، سرای عاصم، خَشت و اندراب بود و شهر تالقان (تایقان) که شهر بلخ وسعت داشت، بزرگ‌ترین شهر و مرکز تخارستان به‌شمار می‌رفت.
بود زینت شهر بلخ و بخار عزیزند این قوم در هر دیار
دریای آمو یا نهرجیحون به دلیل فاصله زیاد نه تنها استفاده‌ای برای شهر بلخ ندارد که به دلیل نداشتن امکانات حتی شهرهای مرزی افغانستان نیز از آن استفادهٔ چندانی نمی‌توانند ببرند. در فصل بهار که آب دریا زیاد می‌شود، کشتزارها و خانه‌های مردم زیر آب می‌روند و خسارات زیادی به مردمان حاشیه رودخانه که بیشترشان برادران ترکمن ما هستند وارد می‌شود. خصوصاً که کشورهای واقع در شمال دریا، با احداث دیوارهای سیمانی محکم، مانع طغیان آب به طرف خودشان می‌شوند و با ابزارهای جدید، به اندازه کافی از آن استفاده می‌کنند. نگارنده این واقعیت تلخ را خود از نزدیک دیده‌است.
این دریا از نشیب شمالی انتهای غربی کوه بابا و حصار منبع می‌گیرد. کوه بابا در بین کوه‌های منطقه وضعیت مرکزی دارد. پوشیدگی قله‌های این کوه از برف، شرایط خوب ذخیره آب را به وجود آورده و از این جهت رودهایی که از این کوه سرچشمه می‌گیرند، اغلب دارای آب دایمی هستندو بلخاب از نشیب شمال این کوه سرچشمه می‌گیرد. بلخاب وقتی که به حوالی شهر بلخ (مزارشریف امروزه) می‌رسد، زمین‌های اطراف خودرا آبیاری می‌نماید و از جنوب غربی شهر تاریخی بلخ گذشته به شهر آقچه می‌رسد. (۳) و در فصل زمستان به دریای آمو می‌ریزد.
مگر از مهتران و مهترزادگان شهر بلخ عمرها الله امیر عمید صفی الدین ابوبکر محمد بن الحسین الروانشاهی روز عید فطر بدان حضرت پیوست جوان فاضل مفضل دبیری نیک مستوفی بشرط در ادب و ثمرات آن با بهره در دلها مقبول و در زبانها ممدوح و درین حال من بخدمت حاضر نبودم در مجلس بر لفظ پادشاه رفت که:
پس گرچه در برخی منابع از رود یا دریای جیحون به نهربلخ تعبیر شده‌است؛ آن هم به خاطر این که آن رود از نواحی بلخ کهن عبور می‌کند و یکی از رودهای بزرگ و معروف جهان است اما رودی که با بلخ و شهر تاریخی بلخ پیوند ناگسستنی دارد و شهر بلخ و نواحی آن را سرشار از نعمت و سرسبزی و شادابی می‌کند همان دریای بلخاب است. دریای بلخاب در شکل‌گیری بلخ حسنا و امّ‌البلاد که خود اولین مرکز تمدنی منطقه و آریایی‌ها بوده‌است نقش تعیین‌کننده دارد که خود جداگانه باید بررسی شود.
چو این نامه ما بخوانی بسیج ره شهر بلخ و میندیش هیچ