خرانه
معنی کلمه خرانه در دانشنامه اسلامی
این بنا در حدود شصت کیلومتری جنوب شرقی عَمّان /امان و در هجده کیلومتری مغرب قُصَیر عَمرَه، در بیابانی پوشیده از سنگ سیاه (بازالت) قرار گرفته است (پترسن، ذیل مادّه) این بنا را قصر الحرّانه نیز نامیده اند، احتمالا به این سبب که حَرَّه در عربی به معنی سرزمین پوشیده از سنگ سیاه است که گویی با آتش سوخته است . خرانه در موقعیتی سوق الجیشی و در محل تلاقی چند وادی در صحرای اردن قرار گرفته است.
پیشینه بنا
اولین کاوش در قصر خرانه در ۱۳۱۴ انجام گرفت، اما مهم ترین مدرک درباره تاریخ این بنا را موریس در کاوش های ۱۳۲۳ تا ۱۳۲۴/۱۹۰۵ـ ۱۹۰۶ یافت، که کتیبه ای به خط کوفی بر دیوار یکی از اتاق های طبقه بالا در طرف غربی بنا بود. براساس این کتیبه، یکی از نزدیکان ولید اموی، به نام عبدالملک بن عمر، در محرّم ۹۲، هنگام بازگشت از مکه در این محل بیتوته کرده بوده است. قصر خرانه تا هنگام وقوع زلزله در ۱۳۰۶ش کاملا سالم بود اما در این رخداد شکاف عریضی در گوشه شمال غربی آن پدید آمد . کاوش های سالهای ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۰ش در این بنا پیشینه آن را تا دوره اموی تأیید کرده ولی کاربری آن را دقیقآ روشن نکرده است.
شکل بنا
شکل بنا چهارگوش به ابعاد حدود ۳۵ متر و مصالح عمده آن لاشه سنگ با ساروج است (پترسن، ذیل مادّه،؛). از تیرهای چوبی در بنا برای افزایش مقاومت آن در مقابل زلزله استفاده شده است. درون دیوارها منفذهای نسبتاً باریکی تعبیه شده است. این روزنها را محلهای تیراندازی یا مَزغَل دانسته، اما ونتوری آن ها را که ضربدری طراحی شده و مانع ورود غبار و باعث تنظیم نور خورشید می شده اند، وسیله تهویه هوا دانسته است. در هر چهار گوشه بنا، برجی مدور (باستیان) و در مرکز دیوارهای شرقی، غربی و شمالی نیز برجهایی با قاعده نیم دایره قرار دارد. تنها ورودی بنا در دیوار جنوبی، میان دو برج با قاعده یک چهارم دایره قرار گرفته و پنجره بزرگی در بالای آن تعبیه شده است. کتیبه سنگی ورودی بنا به خط یونانی و با بهره گیری از سبک معماری بیزانس، یعنی ساخت چهار یا پنج اتاق گرداگرد تالار، گواهی بر پیشینه بیزانسی این بناست. اگرچه این بنا چنان با ویژگی های معماری ساسانی ، چون فراوانی ملاط و پنجره های هلالی و تالار گنبددار عجین است که بعضی آن را بنایی ساسانی یا حداقل تحت تأثیر ساسانیان دانسته اند. بعد از ورودی دالان و در هر طرف آن، یک اتاق با سقف گنبدی قرار دارد (پترسن، ذیل مادّه،؛). این دالان به حیاط چهارگوش مرکزی قصر به ابعاد دوازده متر، راه دارد. در حیاط بنا، مخزن کوچکی برای گردآوری آب باران و در دو گوشه حیاط، پلکانی برای اتصال به طبقه دوم و پشت بام تعبیه شده است. در چهار جانب حیاط و در دو طبقه، ۶۱ اتاق با ابعاد مختلف قرار دارد. اتاقهای دو طرف دالان و طبقه پایین ساده و احتمالا انبار (پترسن، ذیل مادّه،؛) یا اصطبل بوده اند. مهم ترین اتاق، تالار پذیرایی است که در طبقه دوم و روی ورودی بنا واقع شده و در گذشته، گنبدی روی آن قرار داشته است. پنجره بالای ورودی، مربوط به این تالار است. اتاقهای طبقه بالا با تزیینات گچ بری قالبی شبیه آرایه های قصر اُخَیضَر، و شماری قاب بندی های کنده شده در دیوارها آراسته شده اند. هنوز روی قسمت هایی از دیوارها آثار نقاشی های رنگی با نقوش گیاهی موجود است. طاق اتاقها نیز قوسی شکل است. اتاقها به سبب ساخته شدن به شکل خانه های کوچک، به بیت معروف اند.
کارکرد بنا
...
جملاتی از کاربرد کلمه خرانه
هر کو رخ نیاز برین آستان نهاد ایزد در خرانه رحمت برو گشاد
صد هجای خرانه گفته شده است صد ریگ گیر رانده خر بخلاب
چو بیندش سر و گوش خرانه جنباند ندای او بشناسد که او منکر نیست
خرک ترانه تراش است و من خرانه تراش خرانه هاست که در خر همی کنم انشا
شاید گر از خرانه غیبش ادا کنی آشفته تو را که بود بیحساب قرض