معنی کلمه درس اخلاق در دانشنامه اسلامی
درس اخلاق باید از مطلب و آموزش سرشار باشد یعنی عصاره ساعت ها کوشش و تحقیق استادی توانا در برابر فرصتی که برای شاگرد سپری می شود عرضه گردد. آبشاری باشد که جانها را طهارت و طراوت بخشد و دل را در چشمه سار حکمتش سیراب کند. چونان صحیفه لقمانی به قلب ها حیات دهد و آیینه وار سیمای انسانیت را در پیام آسمانی تصویر کند. از ارشاد و آموزش، تشویق و توبیخ، برهان و بصیرت، سنت و سیاست، حکمت و حکومت، تهدید و ترغیب، معاش و معاد، عقیده و جهاد، دین و دانش، انذار و بشارت آکنده باشد. این باور ناصواب را که: درس و پند اخلاقی تذکری صرف و گفتاری چند با آهنگ مخصوص است و نیاز به تحقیق ندارد. باید به بایگانی نسیان سپرد چرا که آموزش اخلاقی اگر از تحقیق و استواری شایسته بهره مند نبوده و توانایی اشباع هرگونه اندیشه ای را نداشته باشد چگونه می تواند به تاثیرگذاری و داعیه سازی دست یابد؟ اگر توان زدایش هرگونه شبهه را پیرامون مبحث خود نداشته و با مسامحه و بدون وسواسیت تحقیقی از کنار مسائل تربیتی بگذرد کجا می تواند ادامه پیام رسالت باشد، پیامی که شیوه تربیتی و ابلاغش بر برهان و استدلال قانع کننده استوار است. «لقدارسلنا رسلنا وانزلنا معهم الکتاب والمیزان؛
حدید/سوره۵۷، آیه۲۵.
مطلب اخلاقی نباید روح شنونده را خسته کند و از توان و کشش او بیگانه یا برتر باشد. آن که اندیشه اش در ادراک بدیهیات می لنگد، کی تحمل افکار بلند معنوی و روحی را دارد؟ تا کسی روحش به مرتبه شایسته از شناخت تعبد و دریافت حقایق نرسیده است عرضه مسائل سنگین و دشوار براو خطاست زیرا باعث انحراف وی می گردد. هر یک از صفات اخلاقی دارای مراتب و مراحلی است. مراتب بالا مدخل برخی از مسائل عرفانی است. ضمن رعایت ترتیب در بررسی این صفات گنجایش و سطح فهم شاگرد نیز باید مراعات گردد. امام سجاد (علیه السّلام) می فرماید: «حدثوا الناس بما یعرفون و لاتحملوهم ما لا یطیقون فتغرونهم بنا؛
محدث نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج۱۲، ص۲۷۷.
از آن روی که رسالت در اخلاق، جذبه و تاثیرگذاری است باید از یکنواختی و ملال آوری بدور باشد و خاطر شاگرد را خسته نکند. لحظات درس آنچنان جذاب و خوش خاطره بگذرد که تا فرصت دیگر، شاگرد را در فضای معنوی خود نگاه دارد. مواعظ همواره در یاد وی بماند و در برخوردها و حالات گوناگون چونان خاطره ای راه گشا یادآوری شود. درسی که افسردگی آورد و شاگرد پایان آن را انتظار کشد یقینا موثر نخواهد بود، در یاد نمی ماند و روزنه ای نمی گشاید. از رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) روایت شده است که فرمود: حضرت موسی (علیه السّلام) با خضر ملاقات کرد و به وی گفت: مرا نصیحت و سفارش فرما. خضر گفت: ای دانش طلب باید بدانی که گوینده کمتراز شنونده دچار ملال خاطر و خستگی روحی می گردد. بنابراین آنگاه که با هم نشینانت سخن می گویی نشست های خود را خسته کننده و ملال آور نساز. اگر معانی بلند و عمیق تربیتی با تعابیر زیبا و خوش آهنگ مطرح شود ضرب المثل های بجا، حکایات متناسب، آیات و احادیث به موقع، تحلیل و توجیه شایسته و دیگر صنایع لفظی و معنوی بکار گرفته شود بهتر بر جان ها می نشیند و در یادها می ماند و شاگرد را نیز تا پایان درس با نشاط همراه خود می کشد.امیرالمومنین (علیه السّلام) می فرماید: «ان هذه القلوب تمل کما تمل الابدان فابتغوا لها طرائف الحکم؛ روح مانند بدن خسته می گردد پس برای زدودن ملالت روح در پی حکمت های دل پذیر و نو باشید.»
امام علی (علیه السلام)، نهج البلاغه، فیض الاسلام، حکمت۹۱.
...