معنی کلمه خواجه نظام الملک طوسی در دانشنامه اسلامی
وی در روز جمعه ۲۱ ذی القعده سال ۴۰۸ هجری در شهر نوقان طوس خراسان (بخشی از مشهد فعلی) دیده به جهان گشود. از آنجا که دانش اندوزی اش در شهر طوس (توس) بود، طوسی خوانده می شد.
تحصیلات
خواجه نظام الملک در کودکی به همراه پدر قرآن را ختم نمود. وی در همان سنین و در شهرهای طوس و نیشابور به تحصیل علوم پرداخت و در این خلال، برای تحصیل دانش به مرو سفر کرد و توفیق زیارت عارف بزرگ ابوسعید ابوالخیر در میمه نیشابور نصیبش گردید. از آنجایی که پدرش از یاران محمود سبکتکین (غزنوی) به شمار می آمد، به علت وضعیت نامناسب مالی، خواجه نظام الملک هنگامی که ۲۱ سال داشت، به غزنه رفت و در خدمت ابوعلی ابن شاذان وزیر آلب ارسلان درآمد؛ تا به عنوان کاتب نزد وی خدمت کند. ابن شاذان به هنگام وفاتش، به خواجه وصیت کرد که به خدمت سلطان آلب ارسلان درآید و او نیز چنین کرد. آلب ارسلان خواجه را هنگامی که ۳۲ سال داشت به عنوان وزیر خویش برگزید و تمام کارهای مملکتی را به وی سپرد و سلطان هیچ امری را بدون مشورت وی انجام نمی داد. او در عهد وزارت خود، خدمات فرهنگی بسیار عظیمی را انجام داد که تا آن موقع در تاریخ سابقه نداشته است. وی علاوه بر رتق و فتق امور مملکتی و حل مشکلات عدیده اجتماعی و اخلاقی و سایر مسائل مملکتی، دست به ایجاد مدارسی زد که در تاریخ به نام وی به مدارس نظامیه مشهور است. مهم ترین آنها عبارتند از: «نظامیه بغداد٬ موصل٬ نیشابور٬ بلخ٬ هرات٬ مرو٬ آمل٬ گرگان٬ بصره٬ شیراز و اصفهان» نظام الملک به مدت بیست سال در نظامیه نیشابور به تدریس اشتغال داشت و شاگردانی همچون امام محمد غزالی تربیت کرد. از بزرگ ترین دانشگاه هایی که خواجه تاسیس کرد، نظامیه بغداد بود که در آن زمان بیش از ۶۰۰۰ دانشجو داشت و در طول تاریخ، اساتید برجسته ای همچون امام محمد غزالی، سعدی شیرازی، ابواسحاق شیرازی و غیره در آن به امر تدریس اشتغال داشتند. وی علاوه بر ساختن دانشگاه، خدمات فراوان دیگری همچون آب انبار، گرمابه، بازار و بیمارستان ها را به جهانیان عرضه کرد و قرن پنجم را مبدل به شکوفاترین قرون فرهنگی اسلام ساخت. وی سرانجام در ۱۰ رمضان ۴۸۵ هنگامی که با اردوی شاهی از اصفهان به بغداد می رفت، در نزدیکی «صحنه» در کرمانشاه به دست کسی که رخت صوفیان را پوشیده بود با ضرب کارد بر سینه و رگش زخمی شد و یک روز پس از آن درگذشت و در بنای دارالبطیخ در محله احمدآباد اصفهان و در کوچه ای به نام خواجه نظام الملک مدفون گشت.
نقش نظام الملک در اقتصاد
نظام الملک، بیش تر به عنوان یک مدیر اجرایی موفق معروف است؛ تا یک اندیشمند اقتصادی. اما ذکاوت و دارایت مدیریتی او باعث گسترش زیرساخت ها و توسعه اقتصادی امپراطوری اسلامی گشت. در حالی که مالیات های مناسبی از مردم اخذ می کرد، جاده ها نیز به موازات آن ساخته می شد. برای همین تعجب آور نیست که هم آلپ و هم ملک سلجوقیان از راهنمایی ها و ذکاوت این محقق بزرگ بهره مند می شدند. خلیفه عباسی القائم (۱۰۷۵–۱۰۳۰م) او را به لقب «راضی امیرالمومنین» ملقب کرد؛ لقبی که تا پیش از آن به هیچ وزیری اطلاق نشده بود و ملک شاه سلجوقی هم او را به دلیل مواجهه موفقیت آمیز با مشکلات مختلف و سختی هایی که به پادشاه وارد می آمد، با لقب «اتابک» خطاب نمود؛ اما با حسادت برخی اطرافیان شاه، در واپسین سال های پادشاهی ملکشاه میان او و خواجه اختلافاتی پیش آمد که سرانجام به کنار گذاشتن او از وزیری شد.
آثار و تالیفات
...