معنی کلمه خط ثلث در دانشنامه اسلامی
درباره مصطلح شدن ثلث در خوش نویسی، حدس های گوناگونی زده اند.برخی به سبب آن که یک سوم آن دَوْر و دو سوم آن سطح است و برخی به اعتبار آن که مساحت سرقلمِ ثلث، یک سوم مساحت قلم طومار (قلمی درشت مخصوص نوشتن طومارها و نامه ها) است، آن را ثلث نامیده اند. بر اساس نظری دیگر، این نامگذاری به سبب ارتباط میان خط ثلث با نسخ یا محقق است، با این توضیح که لازمه تبحر یافتن در نوشتن خط ثلث، تسلط بر نسخ یا محقق و در واقع تسلط بر دست کم دو خط از خطوط شش گانه (= یک سوم) است؛ نیز گفته شده که این نامگذاری به علت ارتباط میان لقبِ خط ثلث، یعنی «ام الخطوط»، با آیه ۱۱ سوره نساء «فَلِاُمِّهِ الثُّلُث»، بوده است. اما باید این نظرها را که کمتر رهیافتی تاریخی به هنر داشته اند، با احتیاط تلقی کرد.
طریقه نوشتن
ثلث از خطوط مستدیر (دارای حرکت منحنی) و از لحاظ قواعد و اصول، از دشوارترین و کامل ترین و زیباترین خطوط اسلامی است.انتهای حروف، منتهی به دنباله ها و رشته های باریک و نازکی (تشمیرات) است که به شکل پیچیده یا رها شده (ارسال)، یا به صورت قوسها و دایره های گود هستند.نسبت دور یا حرکتهای منحنی به سطح یا حرکتهای مستقیم (تقویر و بسط)، دو به یک و نسبت قَــطِّ (برش مورب) قلم به منظور ایجاد تشمیرات، در حد تحریف و میل کامل است (قطّ محرف = بین ۳۵ یا ۴۵ درجه)، اما برخی، نظیر سراج شیرازی و سبزواری، قطّ آن را متوسط (بین ۱۵ تا ۲۵ درجه) دانسته اند.در ثلث، حروف و کلمات، درشت ولی جمع و جورتر از محقق اند و حلقه ها و گره ها باز و در برخی موارد بسته می گردنـد. وجود سَرَک یا تَرْویس (زائده ای تقریباً مثلثی شکل که به ابتدای حروف می چسبد)در حروفِ الف منفرد، جیم، طا، کاف، لام مفرد و اول و دندانه های بلندی که در ابتدای حروف قرار می گیرد لازم است.گره های صاد، ضاد، طا، ظا، عین، فا، قاف، میم، ها، واو و لامِ الف محققه (لا)، باز است و طَمْسْ (گرفتگی و تنگی چشمه حروف) در آن ها جایز نیست.
تنوع نگارش
تنوع نگارش حروف در این خط، به گونه ای است که ناآشنایان به قواعدِ آن، در تشخیص برخی حروف و حتی کلمات به اشتباه می افتند.در سطربندی نیز با رعایتِ تمام حرکات (فتحه، کسره، ضمه، سکون و تنوین)، ضوابط (تشدید، مدّ، قطع و وصل)، تزئینات و حروف خفیفه صغیره گاهی با فاصله، گاهی کم فاصله و گاهی پیچیده و تودرتو نوشته می شود.تزئینات و حروف خفیفه، به منظور یکنواخت ساختن خط و زمینه، برقراری نسبت میان سیاهی خط و سفیدی داخل حلقه های حروف ( تعادل سواد و بیاض ) و آراستن حروف و کلمات به کار می روند.
نحوه اعراب گذاری
...
[ویکی اهل البیت] بنا به قولی ، خط ثلث را « ابوعلی بن مقله بیضاوی » ( همان ابن مقله که در مطلب خط نسخ از او گفتیم )۱ ، در قرن سوم هجری ابداع کرده و بعد از آن « ابن بواب » انواع گوناگون ثلث تزیینی را ابداع کرد و اوست که زیبایی و ظرافت را به این خط اضافه کرده .
از دلایلی که برای گذاشتن نام ثلث بر این نوع خوشنویسی می گویند داشتن 3/1 سطح (خطوط مستقیم) و 3/2 دور (خطوط انتهایی) در داخل کلمات آن هست. از هنرمندان ثلث نویس معاصر می توان افراد زیر را نام برد:
2- هاشم محمد بغدای در عراق
الفبای کشیده و بلند و دوایر نسبتاً کم عمق و باز تو در تو نوشته شدن از خصوصیات این نوع خوشنویسی است. همین تو در تو نوشتن و سوار بر یکدیگر شدن کلمات باعث شده تا از درجه خوانایی آن کم شود.
این خط از لحاظ ظاهری بی شباهت به خط محقق نیست با این تفاوت که در این خط برخلاف محقق دور حروف بیشتر و اندازه آنها کوچکتر است. ریتمی که در اثر تکرار ضربه های عمودی و بلند حروف در این خط ایجاد می شود القاء کننده قدرت عظمت و بزرگی است. مهمترین کاربرد خط ثلث در کتیبه نویسی است خط ثلث دارای بار مذهبی نیرومندی می باشد و به همین لحاظ در دوره پس از انقلاب در آثار گرافیکی برای نوشتن آیات قرآن و ادعیه بکار می رود. همچنین در عناوین برخی مجله ها پشت جلد کتاب و طرح تمبر و … نیز بکار برده می شود. خط ثلث با ساختاری ایستا و موقر، بیشتر در تزئین کتاب ها و کتیبه ها به کار می رفته است. انواع گوناگون ثلث تزئینی توسط ابن مقله، ابن بواب و یاقوت ابداع شده که برای کتابت قرآن و دیگر کتب مذهبی بکار می رفته است. ابن بواب زیبایی و ظرافت را با خط ثلث همراه کرد. خط ثلث در ایران برای نوشتن عنوان سوره های قرآن کریم، پشت جلدنویسی، سرلوحه ها، و بخصوص در کتیبه ها و کاشی کاری ها بکار رفته است و هنوز نیز رایج است.
خطاطان خط «ثلث» را مادر خطوط گفته اند. ثلث خطی است که از کوفی استخراج شده و ابداع آن را به ابوعلی بن مقله بیضاوی شیرازی معروف به ابن مقله که در قرن سوم هجری می زیسته است نسبت داده اند. یکی از دلایلی که برای گذاشتن نام ثلث بر این نوع خوشنویسی آورده شده است داشتن ۱/۳ سطح (خطوط مستقیم) و ۲/۳ دور (خطوط انتهایی) در داخل کلمات آن می باشد.
سایت انجمن خوشنویسان اصفهان، بازیابی:23 شهریور 1393