معنی کلمه خاندان اسفندیاری در دانشنامه عمومی
اسدالله نوری اسفندیاری که تاریخچه خانواده اسفندیاری را به نگارش درآورده و خود از این خاندان بوده است، نسب خاندان اسفندیاری را به پادوسبانیان می رساند که از قدیمی ترین سلسله های پادشاهی مازندران هستند که نزدیک به هزارسال بر رویان حکمرانی داشتند. در تاریخ شروین آمده است که از این سلسله در عهد طهماسب اول سه نفر که پسرعموی هم بودند، در سه نقطه از منطقه رویان حکمرانی می کردند. ملک عبدالعزیز در نور، ملک محمد در کجور و ملک بهمن در لاریجان. به نوشته نوری اسفندیاری، ملک عزیز صاحب پسری بود به نام کیا جمال الدین و از کیا جمال الدین نیز چهار پسر برجای ماند به نام های کیا اسفندیار، کیا داوود، کیا جمشید و کیا کریم. کیا داوود در یوش درگذشت و در همان جا در بنایی که آرامگاه کیا داوود نامیده می شود دفن شد. کیا جمشید جد اعلای «خاندان معرفت» است و کیا اسفندیار جد اعلای اسفندیاری ها. از اعقاب کیا اسفندیار اطلاعات چندانی در دست نیست، تا رستم خان، پشت پنجم او که شاخه های مختلف خانواده اسفندیاری از او منشعب می شود. از رستم خان دو پسر شناخته است، به نام های محمدرضا خان نوری و حاجی علیرضا خان نوری. به گفته نوری اسفندیاری محمدرضا خان در اواخر قرن دوازدهم قمری می زیسته است و حکمران رستمدار بوده است. محمدرضا خان از حکمرانان قدرتمند زمان خود بود و با آقامحمدخان قاجار جنگ های طولانی کرد، با این حال از نام او در کتاب های آن زمان نشانی وجود ندارد که به گفته اسفندیاری از آن روست که بعدها نواده اش محمد اسماعیل خان نوری وکیل الملک که در دربار قاجار صاحب مقام و منصب بود، برای اینکه گذشته خانواده خود را در مخالفت با بنیان گذار آن سلسله مخفی کند، از محمدتقی سپهر، مورخ معروف آن عصر، تقاضا کرد بخشی را که در ناسخ التواریخ به شرح این جنگ ها اختصاص داده بود، از کتاب حذف کند. از حاجی علیرضا خان، پسر دیگر رستم خان، نام شش پسر در منابع ضبط شده است. در کتاب تاریخ خانواده اسفندیاری از پنج پسر به نام های محمدرضاخان، آقاسی خان، محمدربیع خان، حاجی میرزا رفیع نوری ( متوفی به ۱۲۵۰ قمری ) و میرزا عبدالله تبریزی یاد شده است. حاجی میرزا رفیع نوری در سال ۱۲۲۱ قمری، مقارن سال اول سلطنت فتحعلی شاه، از اصفهان به هندوستان رفت. او مؤلف سفرنامه ای به نام «تحفه خاقانیه» است که شرح مسافرت ده ساله او در هندوستان است و به پیشگاه فتحعلی شاه قاجار تقدیم شده است. او در مقدمه این سفرنامه خود را «حاجی میرزا رفیع نوری فرزند حاجی علیرضا خان نوری ابن رستم خان ابن حاجی محمد صالح نوری» معرفی می کند. پسر دیگر حاج علیرضا، میرزا عبدالله تبریزی است که در تبریز منشی مخصوص عباس میرزا نایب السلطنه بود. از محمدربیع خان می دانیم که در خراسان بوده است و دخترش گوهرشاد خانم در سال ۱۲۴۳ قمری با دوستمحمدخان تیموری ازدواج کرده است. امیرعلیمردان خان نصرت الملک حاصل این ازدواج است که او نیز پدر محمدابراهیم امیرتیمور کلالی است. ششمین پسر حاجی علیرضا خان، رستم خان نوری است که محمدهاشم آصف نام او را در رستم التواریخ آورده است. معروفترین پسر محمدرضاخان فتحعلی خان نوری ( پدر محمد اسماعیل خان نوری وکیل الملک ) مشهور به «کوه نور» است که قوریساول باشی ( رئیس تشریفات ) عباس میرزا و بعدها وزیر بهمن میرزا در زمان حکومت او بر اردبیل بود. پسر دیگر محمدرضاخان، میرزا هاشم خان نیای نیما یوشیج شاعر معاصر ایرانی است. از میان شاخه های متعدد خاندان اسفندیاری، نوادگان فتحعلی خان و عبدالله خان همواره دارای مناصب مهم و تاثیرگذار بودند.