دهلوی

سرانجام آنکه دولتشاه سمرقندی، نویسنده «تذکرة الشعرا»، توصیف شعر او را به حد کمال رسانیده و نوشته‌است که سوز سخن امیر خسرو دهلوی و نازک‌خیالی کمال الدین اسماعیل و صفای سخن حافظ در شعر امیرشاهی جمع است و «همین لطافت او را کفایت است که در ایجاز و اختصار کوشیده …».

عارف معنوی، خسرو دهلوی پیرامن همین معنی سروده است:

وی دوران کودکی و نوجوانی را با فراگرفتن زبان و ادب فارسی در دهلی گذراند و پس از چندی در محضر یکی از بزرگ‌ترین و مشهورترین مشایخ و عارفان دوران، یعنی شیخ نظام‌الدین محمد بن احمد دهلوی معروف به نظام الدین اولیا، شاگردی کرد. امیرخسرو برای پیر و مراد خود احترام فراوان قایل بود و با وجود این که دایم در خدمت پادشاهان و فرمانروایان بود، هیچ‌گاه از میزان ارادت و توجه او نسبت به شیخ کاسته نشد. امیر نیز مانند استاد خود پیرو سلسلهٔ عرفان چشتیه بود. شیخ نیز خسرو را گرامی می‌داشت. با حسن دهلوی شاعر نامدار پارسی‌زبان هند از طریق همین شیخ آشنا شد و بین آن دو دوستی عمیقی برقرار بود.

حسین دهلوی با آنکه نخستین بار موسیقی اپرا می‌نوشت، در کار خود با دقت و نکته‌سنجی فراوان به تصنیف اثر پرداخت. او در تلفیق کلام فارسی و موسیقی اپرایی، که مشکل اساسی در اپراهای پیش بود، کوشش بسیار کرد و باید گفت که برای نخستین بار کلام فارسی در اپرا به لهجه فارسی خوانده می‌شد.

وهُوَ شیخ نظام الدین محمدبن احمدبن علی. آن جناب را شاه نظام اولیا نیز گویند. مرید شیخ فرید الدین شکر گنج است. شیخ نجم الدین حسن دهلوی و شیخ نصیرالدین مشهور به چراغ دهلی و امیرخسرو دهلوی از مریدان در خدمت جناب شاه نظام اخلاص و ارادت تمام داشته‌اند. در نفحات آمده که شخصی قباله]ای[مفقود نموده، به خدمت شاه نظام آمد عجز و زاری کرد. شاه وجهی به او داد. گفت این وجه را ببر و شیرینی بخر و به فقیران ده و از باطن شیخ ما همت بخواه. آن شخص چنین کرده، بعد از صرف حلوا چون نیک درنگریست همان کاغذ مفقود کاغذی بود که حلوا در آن پیچیده بود. عمر آن جناب هفتاد و پنج سال در سنهٔ ۷۲۵ فوت شد. مضجعش مقبرهٔ شکرگنج است. از اشعار آن جناب است:

حکیم ابوالحسن یمین‌الدین بن سیف‌الدین محمود معروف به امیرخسرو دهلوی (زادهٔ ۶۵۱ در پتیالی، هند – درگذشتهٔ ۷۲۵ هجری قمری در دهلی) شاعر پارسی‌گوی هندوستان بود. او یکی از دو شاعر مهم اوایل قرن هشتم است که سایر سخنوران پارسی‌گوی هند را تحت‌الشعاع قرار دادند و در ادوار بعد هم نفوذی دامنه‌دار در میان شعرای ایران و هند داشتند. آن دو امیرخسرو، و حسن دهلوی بودند. امیرخسرو به زبان‌های فارسی، عربی، ترکی و سانسکریت چیرگی داشت و به سعدی هند معروف بود و او در اوایل حال به «سلطانی» و سپس به «طوطی» تخلص می‌کرد.

موسیقی خسرو و شیرین بسیار روان و دارای ملودی‌های مناسب است. حالات نمایشی با موسیقی تطبیق می-کند و سازهای همراهی‌کننده، همواره خوب انتخاب شده‌است. ملودی‌هایی که دهلوی برگزیده، گرچه اغلب اختصاصات موسیقی ایرانی را ندارد، اما تا آنجا که ممکن بود شیوه موسیقی ایرانی یا ارمنی مربوط به داستان اختیار شده‌است. از جمله پرلود و آواز جمعی دختران از پرده دوم حالت شرقی دارد و از زیباترین قسمت‌های اپراست.

عبیدالله، شاه دهلوی کز التفات او دهد سنگ سیه خاصیت لعل بدخشانی

خسرو و شیرین نام اپرایی است اثر حسین دهلوی آهنگساز ایرانی.

به زندان: اثر معروف صبا، که با تنظیم استاد حسین دهلوی و ویلن ارسلان کامکار اجرا شده

در ایراد امثال و اختیار بحرهای سبک با قافیه ها و ردیفهای غریب که سهل و ممتنع است، تتبع حسن دهلوی می کند، اما آنقدر معانی لطیف که در اشعار وی است در اشعار حسن نیست و آنکه وی را دزد حسن می گویند بنابر همان تتبع تواند بود و در بعضی دیوانهای وی این فرد دیده شده است:

به حکم استطاعت به زیارت بیت اللّه مشرف و در عرض راه مثنوی به بحر مثنوی قران السعدین امیرخسرو دهلوی مسمی به تحفة الحرمین منظوم فرموده. بالجمله از مسالک سلوک واقف و از مصاحبان اهل معارف. اشعار بسیار دارد در این وقت چیزی حاضر نیست. این چند بیت تیمّناً قلمی می‌شود:

قالب این شعر مسمط است و در وزن «مفعول مفاعلن فعولن» یا بحر هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف سروده شده‌است. به گفته ناتل خانلری، این وزن از وزن‌های قدیمی است که قدمت آن به دوران پیش از اسلام می‌رسد. منظومه‌های لیلی و مجنون نظامی گنجه‌‌ای، مجنون و لیلی امیرخسرو دهلوی و ترجیع‌بند «ای سرو بلندقامت دوست» سعدی از اشعار مشهوری هستند که بر این وزن سروده شده‌اند. این وزن، شاد و ضربی است و علی‌الظاهر برای سرودن مرثیه مناسب نیست، اما مؤلفه‌های عاطفی شعر «یاد آر ز شمع مرده یاد آر» باعث رفع این عدم تناسب شده‌است.

اپرای مانا و مانی یک اپرای ایرانی نوشتهٔ حسین دهلوی و برای کودکان است.

ضرورت شد به چرخ شاه شمشیر که دهلوی غلام افکند در زیر

این رباعی را به جهت امیرخسرو دهلوی مرید خود فرموده:

خواجه بزرگ حسن دهلوی حسن سخن را ز کلامش گواست

اپرای خسرو و شیرین روی داستان منظوم نظامی گنجوی بنا شد. در سال ۱۳۴۷ حسین دانشور قسمت‌هایی از منظومه خسرو و شیرین نظامی را به صورت یک نمایش‌نامه اپرایی تنظیم کرد و به تالار رودکی آورد. اشکالی که به نظر من در این نمایش‌نامه وجود داشت آن بود که منظومه نظامی از آغاز تا پایان در بحر متقارب به ریتم یکنواخت نوشته شده بود و برای موسیقی مناسب نبود. آهنگساز تا حدودی می‌توانست از ریتم یکنواخت شعری در موسیقی احتراز کند، ولی این کار برای یک اپرای کامل امکان نداشت. با این نظر حسین دهلوی آهنگساز اپرا نیز موافق بود…