صاحب بن عباد

معنی کلمه صاحب بن عباد در لغت نامه دهخدا

صاحب بن عباد. [ ح ِ ب ِب ْ ن ِ ع َب ْ با ] ( اِخ ) نام وی اسماعیل ، مکنی به ابی القاسم و ملقب به صاحب و کافی الکفاة. ابن خلکان گوید: او نخستین کس است از وزراء که لقب صاحب گرفت بدان سبب که مصاحب ابوالفضل بن العمید بود و او را صاحب ِ ابن عمید میگفتند و چون به وزارت رسید این لقب بر او بماند. صابی در کتاب التاجی گوید: صاحب را از آنجهت بدین لقب خواندند که از کودکی همنشین مؤیدالدولةبن بویه بود و او وی را صاحب نامید و از کودکی بدین لقب مشهور بود. سپس هرکه پس ازاو به وزارت رسید به صاحب ملقب شد. اما لقب کافی الکفاة را گویا مؤیدالدوله بسبب لیاقتی که در روزگار کتابت از وی مشاهده کرد بدو داده است ، ولی در این شعرکه صاحب خود در مدح فخرالدوله سروده است اشارتی است که وی لقب کافی الکفاة را از طرف فخرالدوله یافته :
تأنق فیه عبده و ابن عبده
و غرس ایادیه و کافی کفاته.
وی از خاندانی ایرانی است و مورخین او را دیلمی و از طالقان دانسته اند و نام پدران وی چنین ضبط شده : اسماعیل بن عبادبن عباس بن عبادبن احمدبن ادریس ، لیکن در دو بیتی که یاقوت در معجم الادباء در مدح و ذم وی آورده است بجای عباددوم عبداﷲ ذکر شده. رستمی در مدح وی گوید:
یهنی ابن عبادبن عباس بن عبَ
َد اﷲ نعمی بالکرامة تردف.
و سلامی در نکوهش وی سراید:
یا ابن عبادبن عبا-
س بن عبداﷲ حرها.
پدران صاحب نیز از کُتّاب و ادباء عصر خویش بوده اند. یاقوت گوید ( معجم الادباء ج 2 ص 274 ): پدر وی عباد، ابوالحسن کنیت داشت و از اهل علم و فضل بود. از ابی خلیفه فضل بن خباب و دیگر بغدادیان و اصفهانیان و مردم ری سماع داشت و کتابی نیکو در احکام قرآن تصنیف کرد و در آن به یاری مذهب اعتزال برخاست. از او فرزند وی و ابن مردویه اصفهانی روایت کنند. وی بسال 385 هَ. ق. سال مرگ پسر خویش درگذشت . برخی از شعراء در مدایح خویش صاحب را از خاندان وزارت خوانده اند، چنانکه ابوسعید رستمی گوید:
ورث الوزارة کابراً عن کابر
موصولةالاسناد بالاسناد
یروی عن العباس عباد وزا-
رته و اسماعیل عن عباد.( معجم الادباء ج 2 ص 314 ) ( یتیمةالدهر ج 3 ص 33 ).لیکن گویا عباد تنها کاتب رکن الدولة بوده و سمت وزارت نداشته است. یاقوت از ابوحیان آرد که عباد ملقب به امین و مردی دیندار و نیک و در صناعت کتابت مقدم بود.وی کتابت رکن الدولة میکرد چنانکه ابن عمید کاتب صاحب خراسان بود و گوید امین بخاطر رضایت حق ، به یاری طریقه اُشنانی برمیخاست و ابن عمید بخاطر دنیای خویش کار میکرد. چنانکه گفتیم نسبت صاحب به دیلم است. سمعانی گوید: دیلم بلادی است معروف که عده ای از موالی بدان منسوبند و یاقوت گوید: دیلم ایلی است که به نام زمین ایشان خوانده میشوند و آن نام محل است نه نام ایل. و نیز یاقوت گوید: نسبت صاحب به طالقان است که چند سرزمین از ایران بدین نام موسومند. سمعانی گوید: طالقان بلده ای است میان مرورود و بلخ و ولایتی است میان قزوین و ابهر و زنجان. نخستین طالقان خراسان و دیگری طالقان قزوین نام دارد. تردیدی نیست که مولد و منشاء صاحب ، طالقان خراسان نیست و چنانکه ابن خلکان ویاقوت و دیگران گفته اند، مولد او طالقان قزوین است ولیکن آنچه موجب تعجب است اینکه ثعالبی معاصر وی در باب مولد او گوید: وی از طالقان است و آن دهی است ازدهات اصفهان. ( یتیمةالدهر ج 3 ص 75 ). لیکن در اصفهان دهی بدین نام وجود ندارد، از این رو برخی آن را بر تالخونچه که قریه ای است میان لنجان و سمیرم تطبیق کرده اند و این شایعه با اشعاری که صاحب در مدح اصفهان سروده و نمونه ای از آن در محاسن اصفهان ( ص 13 ) آمده است تقویت شده است ، لیکن ظاهراً اشتباهی بیش نیست. ابوحیان برای اینکه خاندان صاحب را تحقیر کند گوید پدروی معلمی بود در یکی از قرای دیلمان. ( معجم الادباء ج 2 ص 274 ). ولادت صاحب در روز سروش ( 17 برج ) شهریور مطابق شانزدهم ذی القعدة سال 326 هَ. ق. مطابق ماه سپتامبر سال 938 م. است. ابوحیان گوید: خلیلی را پرسیدم طالع وی دانستی ؟ گفت بعض اصحاب ما که هروی از جمله آنان است حدیث کرد که طالع وی جوزاء و شعرای یمانیه است ( کط ) و زحل در یازدهم در حمل ( کز ) و ماه در آن ( یط ) و آفتاب در سنبله ( یج ) و زهره در آن ( بی ) و مشتری در میزان ( کد ) و مریخ در عقرب ( ل ) و سهم السعادة درقوس ( ید ) و سهم الغیب در جدی ( یز ) و رأس در سوم از اسد ( یا ) و گفت عطارد بر من مخفی مانده است و گفت که وی بسال 326 روز سروش از ماه شهریور چهارده شب از ذوالقعدة گذشته متولد شد. گفتم کجا تولد یافت ؟ گفت نزد ما مولد وی طالقان است و روزی ما را گفت که در استخر متولد شده و دیگری جز خلیلی گفت در مولد وی عطارددر سنبله ( ط ی ) بود. ( معجم الادباء ج 2 ص 292 ). هرچندمعلوم نیست صاحب چند سال در مولد خویش توقف کرده ، ولی مسلم است که انتقال او به ری پس از فتح آن شهر توسط رکن الدوله یعنی پس از سال 335 بوده است. صاحب در اوایل جوانی در ری به سلک خدمت دیوان ابوالفضل بن عمید درآمد و در حدود 347 ابوالفضل به اشاره رکن الدوله او را به کتابت مؤیدالدوله گماشت و صاحب بهمراه مؤیدالدوله ابتدا به بغداد عزیمت کرد و از آنجا به اصفهان بازگشت و در آن شهر به وزارت و کتابت مؤیدالدوله پرداخت و پس از مراجعت به اصفهان سفرنامه بغداد را که روزنامه نامیده بود، برای استاد خود ابوالفضل بن عمید فرستاد. صاحب در اصفهان بساط ادب بگسترد و خواص شعراء و ادباء را به منادمت برگزید و حس خودخواهی و حب جاه و مقام و شوکت و احترام او روز بروز شدیدتر میشد تا در اندک مدتی در سن جوانی نام و صیت کرم خود را بوسیله شعراء به اطراف کشورهای پهناور اسلام بپراکند، تا آنجا که آیت بلاغت عربی در قرن چهارم شناخته شد. صاحب در این اوقات سرایی در اصفهان در محله باب دریه بساخت و در روز انتقال به سرای جدید هر یک از شعرا و ادباء را مأمور ساخت که قصیده ای در وصف آن سرا بسرایند و این قصیده ها بنام دیارات معروف شد. هر زمان استاد وی ابوالفضل بن عمید وزیر رکن الدوله ازری به اصفهان می آمد صاحب قصیده ای در تهنیت ورود و قصیده ای در تودیع وی میسرود و بدین وسیله مقام خود رااستوار میساخت. ( از رساله آقای بهمنیار ). صاحب در ترویج مذهب خویش سعی بلیغ داشت و در مدت نوزده سال که در اصفهان کتابت مؤیدالدوله میکرد سفری به شیراز و بغداد و ری کرد. در سال 359 - 360 ابوالفضل بن عمیددر سن شصت سالگی پس از سی ودو سال وزارت وفات یافت. رکن الدوله فرزند ابوالفضل یعنی ابوالفتح علی بن ابوالفضل بن عمید را بجای پدر به وزارت برگزید. وی جوانی ادیب بود لیکن تجربه اندک داشت ، بجای آنکه نظر پادشاه آینده را جلب کند در حفظ منافع رکن الدوله میکوشید. ابوالفتح شش سال وزارت کرد و تا رکن الدوله زنده بود نه صاحب و نه پسران رکن الدوله نتوانستند بدو گزندی رسانند. در سال 360 مؤیدالدوله وزارت اصفهان را به صاحب که تا این وقت سمت کتابت داشت تفویض کرد. در سال 365 رکن الدوله رنجور شد و برای تعیین ولایت عهد به اصفهان آمد و حکومت کشور را میان سه پسر خویش تقسیم کرد و ولایت عهد سلطنت را به عضدالدوله واگذار کرد. در سال 366 رکن الدوله در ری درگذشت و مؤیدالدوله صاحب را همراه خود از اصفهان به ری آورد و به نیابت عضدالدوله به حکومت نشست و به ابوالفتح پسر ابن عمید خلعت داد و صاحب را جزو کُتّاب او درآورد، ولیکن پس از چندی کدورت میان صاحب و ابوالفتح پسر ابن عمید ظاهر گشت ، و مؤیدالدوله چون از لشکریان دیلم که طرفدار پسر ابن عمید بودند میترسید صاحب را به اصفهان فرستاد و کینه ابن عمید را در دل گرفت و پس از مصادره اموال و شکنجه بسیار هلاک ساخت و صاحب بجای او بر مسند وزارت تکیه زد و از این پس ری مرکز ادبا و شعرا گشت.پس از مرگ رکن الدوله مؤیدالدوله بنام ولیعهد عضدالدوله به حکومت ری نشست ، لیکن فخرالدوله به طغیان برخاست. در سال 369 عضدالدوله لشکر به همدان کشید و بلادجبل را از فخرالدوله بگرفت و او به گرگان گریخت و به شمس المعالی قابوس پناهنده شد. عضدالدوله به همدان درآمد و تا ماه پنجم سال 370 در آن شهر اقامت کرد و آنگاه به بغداد بازگشت. در ماه صفر همین سال صاحب ازری به همدان آمد و عضدالدوله مقدم او را گرامی داشت. صاحب تا ماه ربیعالثانی در همدان بماند و در این ماه عضدالدوله بقصد بغداد و صاحب بطرف ری حرکت کردند.صاحب در این سفر ضیاعی چند از اطراف فارس را برسم اقطاع از عضدالدوله بگرفت. در سال 371 عضدالدوله لشکری به سرداری ابوحرب زیاد به ری فرستاد و برادر خود مؤیدالدوله را مأمور کرد که با آن لشکر به گرگان بتازد و قابوس و فخرالدوله را تعقیب کند. مؤیدالدوله و صاحب عباد به گرگان و طبرستان حمله کردند و آن بلادرا مسخر ساختند و قابوس به نشابور گریخت. زیاد با لشکر خود به بغداد بازگشت و صاحب و مؤیدالدوله در گرگان اقامت کردند. چون زیاد به بغداد رسید عضدالدوله به جرم اینکه وی هنگام ملاقات صاحب به احترام او از اسب پیاده شده و حشمت خود و خداوندگار خویش را شکسته زندانی کرد. قابوس و فخرالدوله که از گرگان گریخته بودند به حسام الدوله تاش فرمانفرمای خراسان پناه بردند. این سپهسالار بنا به امر امیر نوح سامانی لشکری مجهز کرد و به کمک قابوس به اتفاق فایق خاصه برای فتح گرگان روانه ساخت. فائق خاصه دو ماه گرگان را محاصره کرد و نزدیک شد که شهر را فتح کند، اما صاحب عباد وی را به وعده و نوید فریب داد تا هنگام جنگ سستی کرد و بگریخت و لشکر خراسان هزیمت شدند. گویند روزی صاحب را از وجود چند پیل در لشکر خراسان خبر دادند، وی گفت من از پیران رای زن میترسم نه از پیلان شمشیرزن. پس از شکست لشکر خراسان صاحب شعرا را فرمود تا قصاید بسیار در وصف آن جنگ و فتح و توصیف پیلانی که به غنیمت برده بود سرودند و این قصاید به فیلیات معروف است. صاحب پس از این فتح قطعه هجائیه ذیل را برای قابوس وشمگیر فرستاد:

معنی کلمه صاحب بن عباد در دانشنامه آزاد فارسی

صاحِبِ بنِ عَبّاد (طالقان ۳۲۶ـ ری ۳۸۵ق)
(شهرت «اَبوالقاسم اِسْماعیل بِنْ عَبَّاد») ادیبِ دانشمند و دانش پرور شیعۀ عربی نویس و وزیر مؤیدالدوله و فخرالدولۀ دیلمی . علم و دانش را از استادان فن، مانند ابن فارس و ابن عمید، آموخت و پس از ابن عمید به وزارت مؤیدالدوله رسید (۳۶۰ق). جز مدت کوتاهی، تا پایان عمر او ، وزیر بود و پس از آن فخرالدوله ، او را در مقام وزارت ابقا کرد. صاحب تا سال ۳۸۵ق که درگذشت در این مقام بود. وی نخستین وزیری است که به «صاحب » ملقب شد، از آن رو که پیوسته مصاحب و همنشین ابن عمید یا مؤیدالدوله بوده است . شهرت صاحب بیشتر به سبب جایگاه علمی و ادبی ، و حمایت از اهل علم و ادب بود. ادیبان و شاعران به محضرش می شتافتند و از عنایاتش برخوردار می شدند. وی دارای تألیفات متعددی است ازجمله کتاب المحیط در لغت (۷ جلد)؛ کتاب الامامة، در ذکر فضایل امیرالمؤمنین (ع ) و اثبات تقدم آن حضرت در امامت و رهبری؛ الکشف در انتقاد اشعار متنبّی؛ و دیوان شعر. صاحب کتابخانۀ معظمی داشت که تنها فهرست آن ، ۱۰ جلد بود. بعدها با تصرف ری به دست محمود غزنوی بسیاری از کتاب های کتابخانۀ وی سوزانده شد. صاحب بن عباد در ری درگذشت و پیکر او پس از تشییع باشکوه و با حضور فخرالدوله دیلمی ، به اصفهان منتقل و در آن جا به خاک سپرده شد.

معنی کلمه صاحب بن عباد در دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] ابوالقاسم اسماعیل بن عباد فرزند عباس ملقّب به صاحب و مشهور به صاحب بن عباد به سال ۳۲۶ ق. در اصفهان دیده به جهان گشود.
پدر و اجداد صاحب از بزرگان و سرشناسان اصفهان بوده و مرتبه وزارت داشتند. عبّاس پدر صاحب بدان مرتبه از بزرگی و احترام رسیده بود که مردم او را «شیخ امین» می گفتند.پدرِ صاحب و همسرش نهایت کوشش خود را در تربیت فرزند خود به کار بستند. اوّلین استادِ صاحب، پدرش «عبّاد» بود که علاوه بر ایفای وظایف پدری استادی مهربان و دلسوز برای وی به حساب می آمد. «صاحب» پس از فراگیری مقدمات به تحصیل فقه، حدیث، تفسیر، کلام و دیگر علوم رایج پرداخت.پس از چندی که او خود را از اساتید و بزرگان اصفهان بی نیاز دید به «ری» که از مراکز علم و ادب آن زمان بود مهاجرت کرد و در آن شهر به حلقه درس «ابن عمید» وزیر دانشمند و شهیر آل بویه پیوست. ابن عمید توانایی «صاحب» در انشای متون ادبی را مشاهده کرد و او را از نویسندگان مقام وزارت قرار داد. کاردانی و توانایی صاحب در انجام این امور، راه پیشرفت را بر او هموار ساخت تا آنجا که چون رکن الدوله، فرزندش مؤیّد الدوله را به حکومت اصفهان منصوب کرد صاحب نیز در مقام دبیری او و نویسندگی وی به زادگاهش اصفهان بازگشت.
مذهب صاحب
بسیاری از بزرگان به تشیع و برخی به دوازده امامی بودن او تصریح کرده اند. سید بن طاووس، شیخ صدوق، علامه مجلسی، شیخ حر عاملی، شیخ بهایی، شیخ آقا بزرگ طهرانی، شیخ عباس قمی، علامه امینی و بسیاری دیگر از این جمله اند. جز تصریح بزرگان، دقت در اشعاری که از صاحب باقی مانده و شور و شوق او به ولایت و دوستی ائمه معصومین ـ علیه السّلام ـ بهترین شاهد بر تشیع این شخصیت بزرگ است، برای آگاهی کامل از اشعار صاحب به الغدیر به نمونه ذیل دقت کنید:ابا حسنٍ لو کان حبّک مدخلیجهنم، ان الفوز عند جحیمهافکیف یخاف النار من هو مؤمنبأنّ امیرالمؤمنین قسیمهاابا حسن، ای امام همام، اگر دوستی تو مرا به دوزخ وارد سازد همانا که آتش حجیم، رستگاری مرا در پی خواهد داشت.آنکس که تو را تقسیم کننده بهشت و دوزخ داند چگونه از آتش آن هراسی دارد؟
اخلاق و سیره صاحب
تحقیق در احوال و آثار بزرگان و نوابغ علم و ادب و بررسی سجایا و ملکات اخلاقی آنها، نقش بسزایی در شناساندن آنان ایفا می کند، بررسی کتب و مدارک مربوط به احوال و شرح زندگی صاحب نشانگر آن است که وی از مجلسی نیکو بهره داشته و به پشتوانه اخلاق پسندیده خود بزرگان علم و ادب و عموم مردم را شیفته خود نموده بود.کرم و جوانمردی از بارزترین صفات اخلاقی صاحب می باشد و حکایات بسیار در این باره از وی نقل شده است. او از تواضع و فروتنی نیز بهره فراوان داشت و به ویژه سادات و دانشمندان را گرامی می داشت. صاحب ضمن برخورداری از تواضع و فروتنی از جلالت قدر و بزرگی نیز بهره برده بود. عفو و اغماض، فراست، شجاعت ، و بسیاری دیگر از محاسن اخلاقی را می توان در صاحب یافت.
سیاست و روش کشورداری
...
[ویکی شیعه] صاحِب بْنِ عَبّاد (۳۲۶-۳۸۵ق)، کاتب و وزیر دولت آل بویه (مؤید الدوله و فخر الدوله)، از دانشمندان شیعه و از ادیبان دو زبان عربی و فارسی. نام وی اسماعیل است؛ اما به «صاحب» مشهور بوده و به «کافی الکفات» نیز ملقب بوده است. مشهورترین کتاب ادبی اش «المحیط فی اللغة» است. صاحب به ویژه در ری و اصفهان، محافل علمی و ادبی بر پا می کرد و دانشمندان به دورش جمع می شدند. وی پس از هجده سال و یک ماه وزارت، در ری وفات یافت و در اصفهان به خاک سپرده شد.
تولد: صاحب بن عبّاد در ذی القعده سال ۳۲۶ق در طالقان در منطقه دیلم یا در اصطخر فارس از خاندان ایرانی متولد شده است. اسم وی اسماعیل و کنیه اش ابوالقاسم است و القابش «صاحب»، «کافی الکفاة»، «الکافی الأوحد» و «امین» بوده است.
از کتابت تا وزارت: صاحب بن عباد در سال ۳۳۵ق به شهر ری می آید؛ سالی که رکن الدوله آن را فتح کرده و در محرم ۳۳۵ق وارد آن شده است. صاحب در عنفوان جوانی همکاری اش را با ابوالفضل بن عمید، وزیر رکن الدوله آغاز می کند. در سال ۳۴۷ق، وقتی رکن الدوله وارد بغداد می شود (دوره خلافت المطیع لله)، ابن عمید در مقام وزارت و ابن عباد در مقام کتابت همراه او هستند. رکن الدوله در سال ۳۶۶ق و اندکی قبل از فوت خویش، قلمرو حکومتش را میان دو پسرش، مؤید الدوله (نواحی اصفهان) و فخر الدوله (ری و همدان) به شرط اطاعت از برادر بزرگشان، عضد الدوله دیلمی (مالک فارس و کرمان) واگذار کرد. مؤید الدوله، حاکم شاخه اصفهان آل بویه، پس از قتل وزیرش ابن عمید، در سال ۳۶۷ق (دوره خلافت الطائع لله) به صاحب بن عباد حکم وزارت می دهد. طبق گزارش دیگر، صاحب بن عباد در سال ۳۶۸ق وزیر مؤید الدوله شده است. ابن عباد در دوره وزارت مؤید الدوله به همراه وی به بغداد و سپس به اصفهان می رود.وقتی در شوال ۳۷۲ق، عضد الدوله در بغداد و بر اثر بیماری صرع فوت می کند، مؤید الدوله حاکم تمام عراق عجم، گرگان و طبرستان می شود و امور این ممالک را با تدبیر صاحب اداره می کند. یک سال پس از فوت عضد الدوله، مؤید الدوله نیز در شعبان ۳۷۳ق در گرگان در سن ۴۳سالگی و در اثر بیماری خناق فوت می کند و چون برای خود جانشینی تعیین نکرده بود، با پیشنهاد صاحب بن عباد، بزرگان مملکت فخر الدوله را که در نیشابور بود برای امارت کشور دعوت می کنند. وقتی فخر الدوله به حکومت می نشیند، صاحب بن عباد را علی رغم میل او به کناره گیری، به وزارت ابقاء می کند و او را تا روز مرگ صاحب نزد خویش نگاه می دارد. صاحب، مجموعاً هجده سالو به قولی هجده ماه و یک ماه وزیر بوده است.
[ویکی اهل البیت] صاحب بن عباد، ادیب و وزیر دانشمند شیعی بود که قاضی عبدالجبار معتزلی، این دانشمند معروف را به «ری» دعوت نمود و او را "قاضی القضات" ایران کرد.
ابوالقاسم اسماعیل بن عباد فرزند عباس ملقب به صاحب و مشهور به صاحب بن عباد به سال 326 ق. در اصفهان دیده به جهان گشود.
پدر و اجداد صاحب از بزرگان و سرشناسان اصفهان بوده و مرتبه وزارت داشتند. عباس پدر صاحب بدان مرتبه از بزرگی و احترام رسیده بود که مردم او را «شیخ امین» می گفتند.
پدرِ صاحب و همسرش نهایت کوشش خود را در تربیت فرزند خود بکار بستند. اولین استادِ صاحب، پدرش «عباد» بود که علاوه بر ایفای وظایف پدری استادی مهربان و دلسوز برای وی به حساب می آمد. «صاحب» پس از فراگیری مقدمات به تحصیل فقه، حدیث، تفسیر، کلام و دیگر علوم رایج پرداخت.
پس از چندی که او خود را از اساتید و بزرگان اصفهان بی نیاز دید به «ری» که از مراکز علم و ادب آن زمان بود مهاجرت کرد و در آن شهر به حلقه درس «ابن عمید» وزیر دانشمند و شهیر آل بویه پیوست. ابن عمید توانایی «صاحب» در انشای متون ادبی را مشاهده کرد و او را از نویسندگان مقام وزارت قرار داد. کاردانی و توانایی صاحب در انجام این امور، راه پیشرفت را بر او هموار ساخت تا آنجا که چون رکن الدوله، فرزندش مؤیدالدوله را به حکومت اصفهان منصوب کرد صاحب نیز در مقام دبیری او و نویسندگی وی به زادگاهش اصفهان بازگشت.
بسیاری از بزرگان به تشیع و برخی به دوازده امامی بودن او تصریح کرده اند. سید بن طاووس، شیخ صدوق، علامه مجلسی، شیخ حر عاملی، شیخ بهایی، شیخ آقا بزرگ تهرانی، شیخ عباس قمی، علامه امینی و بسیاری دیگر از این جمله اند. جز تصریح بزرگان، دقت در اشعاری که از صاحب باقی مانده و شور و شوق او به ولایت و دوستی ائمه معصومین علیهم السلام بهترین شاهد بر تشیع این شخصیت بزرگ است، به نمونه ذیل دقت کنید:

ابا حسن، ای امام همام اگر دوستی تو مرا به دوزخ وارد سازد همانا که آتش حجیم، رستگاری مرا در پی خواهد داشت. آن کس که تو را تقسیم کننده بهشت و دوزخ داند چگونه از آتش آن هراسی دارد؟

جملاتی از کاربرد کلمه صاحب بن عباد

وفات جوهری بسال سیصد و نود و دو، ابونصرفارابی به سال سیصد و سی و نه، ابن عمید وزیر به سال سیصد و شصت و شش ، صاحب بن عباد به سال سیصد و هشتاد و پنج

ابوالفرج حسین بن محمد بن هندو، در آغاز، یکی از شاعران و دبیران دیوان انشای عضدالدوله دیلمی (حک‍ ۳۳۸-۳۷۲ق) در فارس بود (تنوخی، ۴/۵۸). هنگامی که متنبی در ۳۵۴ق از ارّجان، میان شیراز و اهواز، دیدار کرد، ابن هندو نیز در آن شهر می‌زیسته‌است (دانشنامه) و بعید نیست که در دستگاه ابوالفضل ابن عمید (د ۳۶۰ق) فرماندار ارّجان مشغول خدمت بوده باشد. همچنین، از آن‌جا که مافروخی (همانجا)، ابوالفرج ابن هندوی قمی را از متقدمان اهل ادب اصفهان برشمرده‌است، می‌توان احتمال داد که وی مدت زمانی نه چندان کوتاه هم در اصفهان، در خدمت صاحب بن عباد (د ۳۸۵ق) دبیر ویژهٔ مؤیدالدوله (د ۳۷۳ق) بوده باشد.

شاعر چیره و زبان آور، ابوسعید رستمی اصفهانی از شاعران (مدح گوی صاحب بن عباد است . . . .وی در وصف نهر آبی سروده است:

آن چنانکه صاحب بن عباد - که خدایش رحمت کناد - درباره ی او گفت: شعر بشاهی شروع و به شاهی دیگر ختم شد، یعنی امرؤالقیس و ابوفراس.

صاحب بن عَبّاد در اصفهان و ری کتابخانه‌هایی تأسیس کرد. هنگامی که نوح بن منصور سامانی حاکم خراسان؛ مخفیانه از وی دعوت کرد تا عهده‌دار وزارتش شود؛ صاحب بن عباد به چند دلیل از جمله وفای به عهد و اینکه فقط برای جابجایی کتاب‌ها چهارصد بار شتر احتیاج است؛ پیشنهاد وی را رد کرد.

المؤید را در فنون ادب و فقه و کلام و اصول فقه صاحب کمالت دانستند. در جوانی در مجالس علمی و ادبی صاحب بن عباد شرکت می‌کرد و از جمله استادان بزرگش قاضی عبدالجبار معتزلی است که المؤید چون قدرت یافت، او را به بیعت با خود دعوت کرد. زیدیان یمن هم او را به امامت شناخته‌اند.