تتق

از در دل تا ملکوتی افق برسر هم بست معانی تتق

وز امر او شده به شبستان بوستان با عندلیب در تتق شعر گل صبا

و گر امروز بار خواهد داد تتق از پیشگاه بگشایید

روزیست اینکه بسته تتق آه اهل بیت چتر سیاه بر سر آل عبا زده‌ست

ربّ امر تتقیه خیر امر ترتضیه

بسته پیش مردمک خونین تتق دامنش چون دامن آل افق

او در همان کودکی تمام قرآن و تورات و انجیل و تفاسیر آن‌ها را ازبر کرد. زمانه نظّام توأم با رشد و گسترش گرایش‌های الحادی و شیوع مدارس حدیثی و تدوین مکتوبات حشویه بود. نظّام، مانند دیگر معتزلیان متقدم، موضعی انتقادی نسبت به روایت حدیث داشت و جز قرآن کریم و عقل به چیز دیگری اعتنا نمی‌کرد. او سخت هم به اهل حدیث و هم به ملحدان حمله می‌کرد و از همین روی هیچ‌یک از بزرگان معتزله به اندازه نظّام آماج اهانت و مفتریات این دو گروه نیفتاد. ابن حجر عسقلانی می‌گوید که او از متتقدان سرسخت اهل حدیث و حشویه بوده‌است.

گل هست عروس پاکدامن کو را اندر تتق چمن بپرورد صبا

بلقیس آمد از تتق سلطنت برون از بهر آن ستوده سلیمان نوجوان

از لطف هوا در تتق شاخ توان دید چون عکس در آیینه گل لعل‌فشان را

کو چشم که تا بیند هر گوشه تتق بسته هر ذره بپیوسته با جفت نهان ای جان