صبیان

دوصد بیتی که او در نصاب الصبیان گرد آورده از جمله ابیاتی است که قرنها در مکاتب و مدارس افغانستان و کشورهای همجوار به عنوان کتاب درسی استفاده می‌شده و در حوزه‌های ایران و افغانستان تدریس می‌شده‌است.

او در شهر فراه (در افغانستان امروزی) متولد شد، و گفته می‌شود که کور مادرزاد بود و و در دربار بهرامشاه بن تاج‌الدین حرب، پادشاه سیستان که با پادشاهان غور پیوستگی داشت، می‌زیست. اثر معروف او نصاب‌الصبیان، لغت‌نامهای عربی به فارسی و به شعر و شامل دویست بیت بود.

شد دو خصلت مرد ابله را نشان صحبت صبیان و رغبت با زنان

دهر پیر بوالفضول است ام صبیان یافته کز بنات فکر او عود الصلیبش یافتم

میگوید و اگر تو پی بری ببایست و پسند ایشان مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ از پس آنچه بتو آمد از دانش و نامه و پیغام إِنَّکَ إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ تو آن گه از ستمکاران باشی بر خویشتن. آن گه خبر داد از مؤمنان اهل کتاب چون عبد اللَّه سلام و اصحاب او و گفت: الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ الآیة... اینان که توریة دادیم بایشان یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ محمد را بپیغامبری، و گردانیدن قبله براستی و کتاب که آورد از خداوند، بدرستی چنان می‌شناسند که پسران خود را که زادند می‌شناسند. و هیچ معرفت بالای معرفت مادر و پدر بفرزندان نیست، خاصه معرفت مادر که تمامترست و بی گمان‌تر. و این معرفت افزونی دارد بر معرفت نفس خود، از بهر آنک مرد از ابتداء وجود فرزند خبر دارد و با معرفت بود، و از ابتداء وجود خود تا روزگاری که بر آید فرا دانش آید بی خبر بود، قال ابن عباس لما قدم النبی صلی اللَّه علیه و آله و سلّم المدینه، قال عمر لعبد اللَّه بن سلام لقد انزل اللَّه علی نبی الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ فکیف یا عبد اللَّه هذا المعرفة؟ فقال عبد اللَّه یا عمر، لقد عرفته فیکم حین رأیته کما اعرف ابنی اذا رأیته مع الصبیان یلعب و أنا اشدّ معرفة بمحمد منّی بابنی. فقال عمر و کیف ذلک؟ فقال اشهد انه رسول حق من اللَّه و قد نعته اللَّه فی کتابنا، و لا ادری ما تصنع النساء، فقال له عمر وفقک اللَّه یا ابن سلام فقد اصبت و صدقت.

نه خاصیت دهد معجون نه بهبودی رسد ز افسون نه سود از عوذه خاتون و حرز مادر صبیان

بر «نصاب الصبیان» شروح بسیار نوشته شده از جمله می‌توان شرح «ریاض الفتیان» ابن حسام در نیمهٔ نخست سدهٔ هشتم، شرح «رافع النصاب» از احمد بن الفقیه (۸۱۸)، «کنزالفنون» از یک دانشمند در هند در سدهٔ یازدهم را نام برد.

کعبه را از خاصیت پنداشته عود الصلیب کز دم ابن الله او را ام‌صبیان آمده

اثر برجستهٔ ابونصر فراهی، «نصاب الصبیان» نام دارد که آن را به فرمان نظام الملک حسن وزیر، بهرامشاه به نظم آورد. این کتاب ترجمه فارسی بسیاری از لغات عربی به فارسی است که برای آموزش کودکان نوشته شده‌است. گر چه برای هر کسی که خواهان یادگیری عربی باشد مفید است.

«‌سه سبد گل‌» میان ناصبیان گشت بوبکر و عمّر و عثمان

اما گرسنگی را ثمره مشاهدت بود که مجاهدت قاید آن است. پس سیری با مشاهدت بهتر از گرسنگی با مجاهدت؛ از آن‌چه مشاهدت معرکه گاه مردان است و مجاهدت ملاعب صبیان، «فالشِّبَعُ بِشاهِدِ الحقِّ خیرٌ مِنَ الجوعِ بشاهدِ الجِدّ.»

شیخ الاسلام اهل اسلام است که هنوز از شماره صبیانست

محمدعلی ابن‌الرضا خوانساری در سال ۱۲۹۳ شمسی به دنیا آمد. علوم ابتدایی، نصاب الصبیان، جامع المقدمات و قرآن را نزد خانمی در مکتب خانه آموخت. مقدمات علمی و حوزوی، پیوست، ادبیات عربی، معانی، بیان، منطق و قسمتی از فقه و اصول را نزد روحانیون خوانسار به ویژه پدرش محمود ابن‌الرضا، برادرش و نیز نزد یوسف مهدویانی، ملامحمد حسن شاکریان و عبدالجواد موسوی آموخت. او برای تکمیل مبانی علمی و نظری به قم رفت.

سراسیمه چون صرعیان است کز خود به پیرانه‌سر ام صبیان نماید

پس از نصاب الصبیان تقلیدهای بسیاری از آن شده که از مشهورترین آن‌ها «زهرة الادب» در لغت عربی به فارسی است.

شکرند از سخن خوب سبک شیعت را به سخن‌های گران ناصبیان را تبرند