جاحظ

رهی نثر تو شاید هزار چون جاحظ غلام نظم تو زیبد هزار چون اخطل

جاحظ را بخواب دیدند گفتند خدای با تو چه کرد این بیت گفت:

جاحظ از کتابی از انوشیروان با عنوان شاهینی نام می‌برد و قطعه‌ای از آن ار در مورد خصوصیات اخلاقی لازم برای مأموری که اجازه داشته‌است هرگاه لازم بوده به حضور شاه برسد، ذکر کرده‌است. همین نویسنده، به دنبال آن، عبارتی را نیز از همین کتاب در مورد خصوصیات اخلاقی لازم برای پرده‌دار عامه آورده‌است. از این عبارت بر می‌آید که این کتاب مربوط به کشورداری بوده‌است.

در بصره، ابن مقفع به خدمت خاندانی عباسی، یعنی آل علی بن عبدالله عم‌ّ خلیفهٔ منصور درآمد و از میان آن خانواده، بیش‌تر به عیسی ابن علی متمایل بود. بدین سان ملاحظه می‌شود که او از امویان برید و به عباسیان پیوست، اما در این پیوند هم خللی پدیدار است، زیرا این خاندان از طریق عبدالله بن علی که بر منصور شورید، مدعی خلافت بودند و منصور نیز به زحمت نگرانی خویش را از ایشان پنهان می‌داشت. در هر حال ابن مقفع به نوعی دبیر رسمی ایشان گردید و شاید به قول جاحظ آموزش فرزندان سلیمان بن علی را هم به عهده گرفت.

پزشکان گندی‌شاپوری در بغداد قدر و منزلت بسیار داشتند. این موضوع از گلایهٔ یکی از طبیبان عصر جاحظ از کسادی بازار پزشکان عرب در مقایسه با طب‌آموختگان گندی‌شاپوری یا مسیحی پیداست. پزشک فقیری از بغداد با نام اسد بن غنی خود را با پزشکان گندی‌شاپور این‌گونه مقایسه می‌کند:

خَط، دبیره یا زبان‌نگاره یا سامانه نوشتاری، هنر یا وسیله‌ای برای ثبت و نوشتن اندیشه‌ها با استفاده از نشانه‌ها است که به چشم آشنا باشد و دیده شود. جاحظ می‌گوید: خط، زبان دست و حافظ آثار… است.

سعید بن مسیب، می‌گوید هیچ‌کس را پرهیزکارتر از علی بن حسین ندیدم. شافعی و ابوحازم مدنی از سجاد به عنوان فقیه‌ترین مردم مدینه یاد کرده‌اند. به نقل از جاحظ، متکلم معتزلی، «دربارهٔ شخصیت علی بن الحسین، شیعی، معتزلی، خارجی، عامی و خاصی همه یکسان می‌اندیشند و هیچ‌کدام تردیدی در برتری و تقدم او (بر سایرین) ندارند». همچنین از قولِ مالک بن انس نقل شده است که در میان اهل بیت کسی همانند او نبوده است.

در مورد اینها بهر صورت میتوان دلایلی آورد. اما مناظره ی مشک و عطر «زباد» از نظر عقلی مجالی ندارد. با این همه، جاحظ را در این زمینه رساله ای بدیع است.

چو بحتری و اصمعی و جاحظ و صابی هر یک گه شعر و ادب و فضل و ترسل

اگر معزی و جاحظ به روزگار منندی به نظم و نثر همانا که پیش‌کار منندی

در باب نود و هفت از ربیع الابرار جاحظ گوید، گویند که هر چیزی سه دسته است: خوب، متوسط و بد. و متوسط هر چیزی از به آن نزد مردمان نیکوتر به حساب همی آید جز شعر. چه شعر بد از شعر متوسط نیک تر است و زمانی که گویند شعری متوسط است یعنی بد است.

و پیش از این، جهال این علم بر کتب مشایخ همین کردند. چون آن خزانه‌های اسرار خداوند به دست ایشان افتاد، معنی آن ندانستند، به دست کلاهدوزان جاهل فکندند و به مجلّدان ناباک دادند تا آن را آستر کلاه و جلد دواوین شعر ابونواس و هزل جاحظ گردانیدند و لامحاله چون بازِ مَلِک بر دیوار سرای پیرزنی نشیند پر و بالش ببرند.

مشاهیر معتزله: از ناموران معتزله می توان این کسان را برشمرد: جاحظ، ابوهذیل علاف، ابراهیم نظام، واصل بن عطا، احمد بن حابط، بشربن معتمر، معمر بن عباد سلمی، ابو موسی ملقب به مزداد و راهب معتزله

تعداد زیادی از سخنان کوتاه علی، تبدیل به بخش‌هایی از فرهنگ عمومی اسلامی شده است و به‌عنوان ضرب‌المثل و کلمات قصار در زندگی روزمره نقل می‌شوند. همچنین، این سخنان اساس آثار ادبی گردیده و به صورت اشعار در زبان‌های گوناگون وارد شده‌اند. در قرن ۸ میلادی، نویسندگان ادبی همچون عبدالحمید یحیی امیری، به فصاحت بی‌نظیر خطبه‌ها و سخنان علی اشاره کرده‌اند. جاحظ، ادیب عرب در قرن سوم هجری، نیز بر همین عقیده است.

بنابراین او در اصول، معتزلی و در فروع، شافعی بود و مشربی بین تسنن و تشیع برای خود انتخاب کرده بود. در مباحث عقیدتی خود در شرح نهج البلاغه، به موافقت با «جاحظ» تصریح دارد به همین جهت او را معتزلی جاحظی می‌دانند.

بسیاری از ادیبان بزرگ عرب از جمله عبدالحمید کاتب (قرن دوم)، جاحظ (قرن سوم)، قدامة بن جعفر (قرن چهارم)، ابن ابی‌الحدید (قرن ششم) و خلیل بن احمد فراهیدی (قرن هشتم) فصاحت نهج‌البلاغه را ستوده‌اند. از جمله، جاحظ در کتاب خود البیان و التبیین —که به گفتهٔ ابن خلدون یکی از ارکان چهارگانهٔ ادب محسوب می‌شود

زَبرِقان بن بَدر تمیمی (؟ - ۶۶۵م) صحابی شاعر بود. زَبرِقان (همواره در عربی با الف و لام تعریف همراه است) لقبی است که برجای نامش شهرت یافت؛ دو وجه دارد: گویند برای زیبارویی‌اش به این واژه لقب گرفت (زبرقان از لقب‌های کرهٔ ماه در زبان عربی بوده) یا برای زردفامی عمامهٔ روزانه‌اش. تا هنگام خلافت معاویه زیست و جاحظ ذکر کرده که او بینایی‌اش را از دست داد.

منابع عمده ابن عبد ربه در تألیف این کتاب عبارتند از: قرآن، تورات و انجیل، ترجمه کتابهایی از ایران و یونان و هند. نیز ایام العرب و امثال العرب ابو عبیده معمر بن مثنی. از کتاب‌های جاحظ و ابوالعباس مبرد نیز بسیار بهره جسته است.

فقه را بس شافعی و بوحنیفه شد پدید وز ادب بس جاحظ و بس انوری گردن کشید

بر جود تو ما حضر جود حاتم بر فضل تو مختصر فضل جاحظ