سپنج

هماناکه دل را ندارم به رنج اگر بگذرم زین سرای سپنج

یگانه‌ای که درین شش دری سرای سپنج پناه شش جهة و پشت چار ارکان است

تاریخچه این مالیات، به‌طور دقیق معلوم نیست و قدیمی‌ترین سند در این مورد، مربوط به حکومت بایزید اول به سال ۷۹۰ تا ۸۰۵ ه‍.ق است. پس از مدتی اسپنجه، به مالیاتی ثابت مبدل شد که همراه با جزیه و اعشار دریافت و به خزانه دولت واریز می‌شد. از سال ۱۲۶۵ میلادی، رسم دریافت اسپنجه لغو گردید.

اندر این جای سپنجی چه نهادی دل؟ چند کاشانه و گنبد کنی و مطبخ؟

سال تو پنج و درین دیر سپنج از دو پنجاه فزون باد این پنج

در قلمروی اروپایی عثمانی‌ها، که به روم ایلی شناخته می‌شود، اسپنجه از هر غیر مسلمانی دریافت می‌شد. با پسترش قلمرو عثمانی در شرق آناتولی به قرن ۱۶ میلادی، از مسیحیان آنجا نیز اسپنجه دریافت می‌شد. در این منطقه، در ماه مارس هر سال، اسپنجه‌ها دریافت می‌شد و در برخی مناطق، همه مسیحیان و در برخی دیگر، فقط مسیحیان متأهل مکلف به پرداخت بودند.

چو خواهی شدن زینسرای سپنج بمان یادگار از پس خویش گنج

بپرسید کز درد بر کیست رنج که تن چون سرایست و جان را سپنج

که گیتی سپنج است و پر درد و رنج نباشد کسی شادمان در سپنج

چو من بگذرم زین سپنجی سرای به قنوج بهرامشاهست رای

ای داده دل و هوش بدین جای سپنجی بیم است که از کبر در این جای نگنجی

طبق قوانین حاکم بر آن دوران، چند دسته از پرداخت اسپنجه معاف بودند، از جمله این دسته‌ها، کشاورزانی بودند که به هر دلیل، نسق زراعی خود را از دست می‌دادند. همچنین رعایایی که مسلمان می‌شدند، از پرداخت این مالیات معاف بودند. این دسته، به جای اسپنجه، مالیاتی به نام بناک می‌پرداختند که شامل درآمد خرید و فروش محصولاتشان بوده‌است. دیگر طوایفی که از پرداخت آن معاف بودند عبارتند از:

چنین گفت پس کین سرای سپنج نیابند جویندگان جز به رنج