معنی کلمه حاوي در لغت نامه دهخدا
حاوی. ( اِخ ) نام کتاب معروف محمد زکریا که آنرا «الجامع الحاصر لصناعة الطب » و «حاصر صناعة الطب » و «الجامعالکبیر» و «الجامع» نیز نامند. کتاب الحاوی اعظم و اهم کتب مؤلفه محمدبن زکریای رازی است ، ابن العمید وزیر رکن الدوله دیلمی بعد از وفات رازی مسودات آنرا در ری بدست آورده بتوسط شاگردان رازی مرتب کرد، نسخ متعدده از آن موجود است و ترجمه لاتینی آن در سنه 1486 م. در برشیا از بلاد ایطالی و بعد از آن در سنه 1509-1542 م. در ونیز بطبع رسیده است. ( تعلیقات قزوینی بر چهارمقاله ص 70 ). ابن الندیم در شمار تألیفات رازی آورده است که : کتاب حاوی ، الجامع الحاصر لصناعة الطب نیز نام دارد، و آن در دوازده قسمت است ،قسمت اول در معالجه بیماریها و بیماران. دوم در حفظ صحت. سوم در رئبه و شکسته بندی و جراحات. چهارم در قوای داروها و غذاها و آنچه در طب بدان احتیاج باشد.پنجم در ادویه مرکبه. ششم در صنعت طب. هفتم داروسازی و داروها و رنگ و بو و مزه هر یک. هشتم در ابدان. نهم اوزان و مکاییل. دهم در تشریح و منافع هر یک از اعضاء. یازدهم اسباب طبیعی در صناعت طب. دوازدهم مدخل علم طب در دو مقاله : اول در اسماء طبی ، دوم در اوایل طب. ( فهرست ابن الندیم چ مصر 1348 هَ. ق. ص 417 ). در فهرستی که بیرونی برای مؤلفات رازی نوشته جزء دوازدهم حاوی را کتاب جداگانه دانسته گوید: الجامع الکبیر و قد عرف بالحاوی و هو کتألیف لم یتصرف فیها ولم یتمه. قفطی در تاریخ الحکماء گوید: کتاب الحاوی فی الطب و یسمی الجامع الحاصر لصناعة الطب اثنی عشر قسماً. و در جای دیگر گوید: کتابه الذی سماه الجامع و هوسبعون مقالة. ابن ابی اصیبعه در عیون الانباء گوید: کتاب الجامع و یسمی حاصر صناعة الطب و غرضه فی هذا الکتاب جمع ما وقع الیه و ادرکه من کتاب طب قدیم او محدث الی موضع واحد فی کل باب و هو ینقسم اثنی عشر قسماً: القسم الاول ، فی حفظ الصحة و علاج الامراض و الوثی و الجبر و العلاجات. القسم الثانی ، فی قوی الاغذیة و الادویة و ما یحتاج الیه من التدبیر فی الطب. القسم الثالث ، فی الادویة المرکبة و فیه ذکر ما یحتاج الیه منها علی سبیل الاقراباذین. القسم الرابع، فیما یحتاج الیه من الطب فی سحق الادویة و احراقها و تصعیداتها و غسلها و استخراج قواها و حفظها و مقدار بقاء قوة کل دواء منها و ما أشبه ذلک. القسم الخامس ، فی صیدلة الطب و فیه صفة الاودیة و الوانها و طعومها و روائحها و معادنها و جیدها و ردیئها و نحو ذلک من علل الصیدلة. القسم السادس ، فی الابدال ، یذکر فیه ما ینوب عن کل دواء او غذاء اذا لم یوجد. القسم السابع، فی تفسیر الأسماء و الاوزان و المکاییل التی للعقاقیر و تسمیة الاعضاء و الادواء بالیونانیة و السریانیة و الفارسیة و الهندیة و العربیة علی سبیل الکتب المسماة بشقشماهی ( ؟ ). القسم الثامن ، فی التشریح و منافع الاعضاء. القسم التاسع، فی الاسباب الطبعیة من صناعة الطب ، غرضه فیه ان یبین أسباب العلل بأمر الطبیعی. القسم العاشر، فی المدخل الی صناعة الطب و هو مقالتان : الاولی منهما فی الاشیاء الطبیعیة و الثانیة فی اوائل الطب. القسم الحادی عشر، جمل علاجات و صفات و غیر ذلک. القسم الثانی عشر، فیما استدرکه من کتب جالینوس ( و لم یذکرها حنین و لاهی فی فهرست جالینوس ). اقول : هذا التقسیم المذکور هیهنا لیس هو لکتابه المعروف بالحاوی و لا هو تقسیم مرضی ، و یمکن ان هذه کانت مسودات کتب وجدت للرازی بعد موته و هی مجموعة علی هذا الترتیب فحسبت انها کتاب واحد، و الی غایتی هذه مارأیت نسخة لهذا الکتاب و لاوجدت من أخبر أنّه رآه. کتاب حاوی که آن را الجامع الحاصر لصناعة الطب نیز میگویند بزرگترین تألیف و تصنیف محمد زکریای رازی است و مدتها مرجع علماء و اطباء اروپا بوده و مکرر به طبع رسیده است. اول دفعه در شهر برشیا از بلاد ایتالیای شمالی به لاتینی ترجمه ودر دو جلد طبع شده ( 1486 م. ) و پس از آن مکرر در ونیز ایتالیا در سالهای 1509 و 1542 م. چاپ شده که نسخه این ترجمه بسیار کمیاب است. نسخ خطی متعدد آن در کتابخانه های معتبر عالم مانند: کتابخانه موزه بریتانیا، کتابخانه مونیخ ( از شهرهای آلمان ) و کتابخانه اُکسفورد و کمبریج انگلستان و کتابخانه اسکوریال اسپانیا و کتابخانه سلیم آقا ( استانبول ) و کتابخانه سرای ( استانبول ) و کتابخانه سلیمانیه ( استانبول ) و کتابخانه شهید علی پاشا ( استانبول ) و کتابخانه موصل و کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه رامپور هندوستان و کتابخانه مَدْرَس هندوستان و کتابخانه ملک در تهران موجود است.