ترجیع

تنها اثر بازمانده از وی «دیوان» اشعار وی است که شامل قصاید، غزلیات، مثنوی‌ها، رباعیات و تعدادی ترکیب و ترجیع و قطعه است که حدود بیست‌هزار بیت می‌شود. تاکنون مجموعهٔ کامل و منقح این اشعار به چاپ نرسیده‌است. گزینه‌ای از آن که تقریباً پنج‌هزار بیت دارد، در سال ۱۸۸۰ م. به طریقهٔ سنگی در هندوستان چاپ شده‌است و در سال ۱۳۴۸ ش. حبیب‌الله بی‌گناه از همین چاپ غزل‌ها و ابیاتی را برگزیده و در مشهد چاپ کرد. و در سال ۱۳۸۴ انتشارات میراث مکتوب با تصحیح غلام‌حسین شریفی ولدانی مجموعهٔ غزلیات وی را به چاپ رساند.

این یک نه آن یکیست، که هرکس بداندش ترجیع کن که در دل و خاطر نشاندش

گوش به ترجیع نه، جانب ره کن رجوع زانک ملاقات گرگ تلختر آمد ز جوع

ای آنک تو جان این نقوشی ترجیع کنم گرین بنوشی

ای رونق باغ و چمن ای ساقی سرو و سمن شیرین شدست از تو دهن ترجیع خواهم گفت من

عشق را در ملکوت دو جهان توقیعست شرح آن می نکنم زانک گه ترجیعست

ترجیع سوم آمد و گفتی تو خدایا « بر گم شده مگری که مرا هست عوضها »

مولانا محمد بن حسام‌الدین حسن بن شمس‌الدین محمد خوسفی (زاده خوسف) شناخته شده به ابن حِسام شاعر ایرانی در گذشته به سال ۸۷۵ هجری است. آثار او عبارتند از: دلائل النبوه و نسب‌نامه، خاوران‌نامه، دیوان اشعار، نظم نثر الالی. دیوان او شامل اشعاری در قالب‌های قصیده، ترجیع‌بند، مسمط و ترکیب‌بند است. او در قصیده از انوری، ظهیر فاریابی، خاقانی شروانی و سلمان ساوجی تأثیر گرفته‌است. از مهم‌ترین آثار او خاوران‌نامه است که به تقلید از شاهنامه فردوسی سروده شده‌است. ابن حسام حلقه‌ای حلقات ادبیات شیعی خراسان است و برخی دیگر از حلقه‌ها سلیمی تونی (م ۸۵۴) و آذری اسفراینی و لطف‌الله نیشابوری (م ۸۱۲)هستند. دیوان ابن حسام خوسفی توسط احمد احمدی بیرجندی تصحیح و منتشر شده‌است.

منظومه حماسی هژبرسلطان قالبی مخصوص خود دارد و هر مصرع آن حکم بیت را دارد. از همین رو هم‌قافیه بودن تمام مصرع‌ها همانندی آن را از مثنوی دور می‌کند. تکرار یک مصرع آن را با ترجیع‌بند مشابه می‌سازد، اما مصرع یا بیت ترجیع‌بند مشخص آورده نمی‌شود. ولی این ویژگی در منظومه هژبرسلطان واقف نیست.

ترجیع هم بگویم زیرا که یار خواست هر کژ که من بگویم، گردد ز یار راست

به ترجیع سوم یارا، مشرف کن دل ما را بگردان جام صهبا را، یکی کن جمله دلها را

ترجیع کن هین ساقیا درده شرابی چون بقم تا گرم گردد گوشها من نیز ترجیعی کنم

همهٔ آثار سعدی اعم از شعر و نثر در مجموعه‌ای با عنوان کتاب کلیات سعدی جمع‌آوری شده‌است. از بین آثاری که در این کتاب آمده، بوستان و گلستان دو کتاب مستقل هستند. سعدی گلستان را به نظم و نثر مسجع و بوستان را به نظم تألیف کرده‌است. علاوه بر این، غزلیات و هزلیات (یا خبیثات) نیز به‌صورت مستقل به چاپ رسیده‌اند. سایر آثار سعدی که در کتاب کلیات آمده‌است، عبارتند از: قصاید، مراثی، ملمعات و مثلثات، ترجیعات، صاحبیه، رباعیات و مفردات.

در مجموع شاعری قوی و خوش اندیشه و خوش سخن است. علاوه بر قصیده‌های محکم و غزلهای استوار، توجه عمدهٔ او به ارسال مثل بود. قطعه‌های اندرزی خوب می‌سرود و در هجو هم دستی داشت. نسخه‌هایی از دیوانش مشتمل بر قصیده و ترکیب‌بند و ترجیع‌بند و غزل و قطعه و مثنوی و رباعی و ساقی‌نامه حدود ۵۰۰۰ بیت در کتابخانه‌های جهان از جمله کتابخانهٔ موزهٔ بریتانیایی موجود است. منظومه‌ای هم به نام جلوهٔ ناز حدود ۱۰۵۰ مثنوی در بحر هزج مسدس دارد. تذکرهٔ خزینهٔ گنج در شرح احوال حدود ۴۰۰ تن از شعرای سده‌های هشتم تا دهم به ترتیب الفبایی از آثار اوست.

جوزها گرچه لطیفند و یقین پر مغزند بشکن و مغز برون آور و ترجیع بگو

دیوان امام کتابی است به قلم روح‌الله خمینی (۱۳۶۸–۱۲۸۱) که در ۶ فصل (غزلیات، رباعیات، قصاید، مسمط، ترجیع بند و اشعار پراکنده تنظیم شده و اولین بار توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در ۴۳۸ صفحه انتشاریافته است)

اسراردده در دوره زندگی خود، با شیخ غالب صمیمت عمیقی پیدا کرده بود و بسیاری از اشعار خود را در وصف شیخ می‌سرود. شیخ نیز در فراغ اسراردده، مرثیه‌ای زیبا سرود و از علاقه و دلبستگی خود به وی یاد کرد. وی از شاعران ادبیات دیوانی است که اغلب اشعارش مضمون مذهبی و عرفانی داشت. در میان اشعار وی که در ستایش شمس تمریزی و مولوی سروده است، قالب آنها ترجیع‌بند، مخمس و رباعی است. وی در این زمینه از سبک شیخ غالب استفاده کرده‌است.