بیات اصفهان

بیشتر موسیقی‌دانان آواز اصفهان (یا بیات اصفهان) را از متعلقات همایون دانسته‌اند اما برخی این آواز را جزء دستگاه شور می‌دانند. نام «اصفهان» اشارهٔ مستقیمی است به شهر اصفهان و اقوام ساکن در آن. در موسیقی قدیم ایران مقامی به نام اصفهان وجود داشته‌است اما فواصل آن با بیات اصفهان مطابقت ندارد. به عقیدهٔ فرهاد فخرالدینی این نوع نامگذاری گوشه‌ها و آوازها در ردیف (یعنی استفاده از یک نام قدیمی برای یک گوشه یا آواز که به آن مرتبط نیست) در ردیف موسیقی ایرانی نادر نیست و وی آن را نوعی «تحریف» در طبقه‌بندی موسیقی ایرانی می‌داند. فواصل مقام اصفهان در موسیقی ردیفی ایران مرسوم نیستند، اما استفاده از این مقام در موسیقی عربی و ترکی معمول است.

تصنیف سلسلهٔ موی دوست از علی‌اکبر شیدا بر اساس شعری از سعدی و شیدا، نمونه‌ای دیگر از قطعه‌های بیات اصفهان است. این تصنیف را بعداً ایرج بسطامی نیز در آلبوم موسم گل (با آهنگسازی محمدرضا درویشی) بازخوانی کرد. نورالدین رضوی سروستانی نیز همین تصنیف را در آلبوم غیررسمی نسیم سحر بازخوانی و منتشر کرد.

آوازهایی که معمولاً در ردیف موسیقی ایرانی نام برده می‌شوند عبارتند از آواز ابوعطا، آواز دشتی، آواز افشاری، آواز بیات ترک، و آواز اصفهان (یا بیات اصفهان)؛ در برخی ردیف‌ها نیز از آواز بیات کرد و آواز شوشتری نام برده می‌شود. متداول‌ترین تقسیم‌بندی ردیف شامل هفت دستگاه و پنج آواز است و در بیشتر ردیف‌ها، آوازهای ابوعطا، دشتی، افشاری و بیات ترک از متعلقات دستگاه شور دانسته می‌شوند و بیات اصفهان از متعلقات دستگاه همایون، اگر چه برخی اصفهان را نیز به شور مرتبط می‌دانند.

بیات ترک (یا بیات زند) از متعلقات دستگاه شور دانسته می‌شود. واژهٔ ترک در نام این آواز به ترک قشقایی اشاره می‌کند و نه به ترک‌های ترکمنستان، آذربایجان یا ترکیه؛ گمان می‌رود که بسیاری از ترانه‌های محلی قوم قشقایی در این آواز باشد. از همین رو برخی آن را با نام بیات زند نیز می‌شناسند، اگر چه این نام به اندازهٔ «بیات ترک» رایج نیست. همچنین، پیشوند «بیات» (که در نام آوازهای دیگری همچون بیات کرد و بیات اصفهان نیز به کار می‌رود) ممکن است مخفف «ابیات» باشد.

این آلبوم کنسرت دو اجرای بداهه‌نوازی جدا توسط حسین علیزاده و پژمان حدادی در آمریکا است و در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۸ در بازار موسیقی پخش شد. در بخش نخست این آلبوم قطعاتی در آواز دشتی و در قسمت دوم قطعاتی در آواز بیات اصفهان اجرا شده است.

نام افشاری به ایل افشار اشاره دارد. اهمیت افشاری در طول تحولات ردیف افزایش یافته‌است. از مهم‌ترین گوشه‌های آن می‌توان به درآمدهای متعدد، بیات راجه، رُهاب، مسیحی، نهیب، و مثنوی‌پیچ اشاره کرد. آواز افشاری اشتراکاتی با دستگاه‌های نوا و ماهور و آوازهای بیات اصفهان، ابوعطا و بیات ترک دارد. به لحاظ احساسی، افشاری دارای حالتی «مالیخولیایی» و متأثرکننده و مناسب برای مناجات دانسته شده‌است.

تصنیف آمد نوبهار با آهنگسازی مهدی خالدی، شعری از اسماعیل نواب صفا و خوانندگی دلکش، نمونه‌ای دیگر از قطعه‌های مشهور در آواز اصفهان است. این تصنیف که در سال ۱۳۲۷ منتشر شد، تا سه دهه در آغاز برنامه‌های نوروزی رادیوی ایران پخش می‌شد. پرویز یاحقی این تصنیف را «تصنیفی نایاب» خوانده که «نظیرش پدید نخواهد آمد». تصنیف «یاد کودکی» ساختهٔ علی تجویدی و با شعری از رحیم معینی کرمانشاهی نمونه‌ای دیگر از بیات اصفهان است. تجویدی این تصنیف را به یاد دوران کودکی خودش و حیاط خانهٔ کودکی‌اش که گل‌های لاله عباسی داشت ساخته بود. این تصنیف از بیات اصفهان شروع می‌شود و سپس به سه‌گاه پرده‌گردانی می‌کند و نهایتاً به دستگاه شور رفته و با یک پاساژ به بیات اصفهان بازگشت می‌کند.

از نظر مد، گوشهٔ بیات راجه در اصفهان با گوشه‌ای به همین نام در دستگاه نوا مطابق است و هر دوی آن‌ها با منطقهٔ گوشهٔ بیداد در دستگاه همایون مطابقت دارند. گوشهٔ بیات راجه یکی از مهم‌ترین گوشه‌های بیات اصفهان دانسته می‌شود.

احمد گلشیری تحصیلات ابتدایی را در آبادان سپری کرد و تا کلاس دهم همان‌جا ماند. سپس به اصفهان رفت و در آنجا دورهٔ دبیرستان را در دبیرستان ادب پشت سر گذاشت. گلشیری الفبای زبان انگلیسی را در انجمن ایران و آمریکا و شورای فرهنگی بریتانیای اصفهان آموخت. سپس در دانشکدهٔ ادبیات اصفهان درس خواند.

اگر در دستگاه همایون از درجهٔ چهارم دستگاه جلو برویم، حاصل امر گامی است که درجات آن بر بیات اصفهان منطبق است؛ در نتیجه بسیاری بیات اصفهان را جزو متعلقات دستگاه همایون می‌دانند. اما هرمز فرهت این دیدگاه را نادرست می‌نامد و بیات اصفهان را داری هویتی مجزا می‌داند. او دلیل این «ابهام» را در شباهت بخش‌هایی از اجرای دستگاه همایون می‌داند که در آن به چهارگاه پرده‌گردانی می‌شود (از نظر فواصل، اجرای چهارگاه در اینجا با فواصل بیات اصفهان مطابقت دارد، اما از نظر ویژگی‌های ملودی‌شان با هم تمایز دارند).