قلعه

قلعه کرشاهی، بادرود
(یا: دِژ؛ دز) سازه ای دفاعی و مستحکم مرکب از ساختمان یا ساختمان هایی با برج و بارو مناسب برای اقامت طولانی ساکنان آن به هنگام خطر و محاصره از سوی دشمن. قلعه معمولاً محل سکونت کوتوال، امیر، فئودال، یا پادشاه و مرکز فرماندهی و دارای تأسیسات نظامی، ازقبیل انبار اسلحه و اصطبل و بندهایی برای نگهداری زندانیان و اسیران بود. قلعه ها را معمولاً بر نقطه ای بلند و در موضعی می ساختند که حداکثر دید را برای نگهبانان فراهم سازد، تا زودتر و آسانتر بتوانند نزدیک شدن دوست یا دشمن را تشخیص دهند. چنانچه سلطان یا امیری در کاخ دژمانندی زندگی می کرد و در اطراف گروهی کثیر از مردم عادی به سر می بردند و برگرد آن حصار می کشیدند، آن را در فارسی ارگ می خواندند. ارگ بم، ارگ علیشاه در تبریز و ارگ تهران قدیم، از این سازه هاست. کهن ترین استحکامات شهری ـ نظامی ایران هگمتانه (حدود قرن ۲۶پ م) به روایات تاریخی هفت دیوار، هر یک به رنگی دیگر داشته است. ارگ بم با قدمتی حدوداً ۲هزار ساله و دژ شاپورخواست از دوران ساسانی در لرستان (که از عصر قاجار فلک الافلاک نامیده شد و اهل محل آن را دوازده برجی می خوانند)، و قلعه های معروف اسماعیلیه ازجمله قلعۀ الموت و قلاع لمبَسر، طبس و ارجان، که در تاریخ ایران از اهمیت بسیار برخوردارند، از دژهای معروف اند. قلعه سازی در غرب نیز پیشینه ای کهن دارد. رومیان باستان شهرهای خود را با دیوارهای بلند محصور می کردند و کاخ های امپراتوران روم شرقی دژهایی مستحکم بودند. در قرون وسطا قلعه سازی رایج شد. در آغاز قلعه ها چوبی و ساده بود که روی تپۀ طبیعی یا پشته ای مصنوعی بنا و دور آن خندق کنده می شد. با پیشرفت فنون محاصره و قلعه گیری، دژها را از سنگ و ساروج و با یک یا چند دیوار بلند بر گرد آن می ساختند. در قرن ۱۱م شمار این قلعه ها فراوان بود. در فواصل دورتر از قلعۀ اصلی نیز باروهای بلند و ضخیم با برج های دفاعی کنگره دار برپا می شد. نورمن ها در انگلستان فن قلعه سازی را ترقی دارند. ارتفاع دیوارهای بلند و ستبر این قلعه ها بعضاً به پانزده متر می رسید و دریچه هایی کوچک در باروها تعبیه می شد. برج سفید در برج معروف لندن نمونه ای از این قلعه هاست (قرن ۱۳م). با اختراع توپ و استفاده از باروت، ساختن قلعه های جدید به پایان رسید و قلعه تدریجاً مفهومی شبیه قصر و کوشک اشرافی پیدا کرد. در جنگ های صلیبی، مسیحیان قلعه های مستحکمی در شام و فلسطین ساختند که معروف ترین آن ها کراک دِ شوالیه در سوریۀ کنونی است. ورود و خروج از قلعه های اروپایی مستلزم عبور از پل متحرکی بود که روی خندق قرار می گرفت و به دروازه ای چوبین و سنگین، پوشیده از لایه ای آهنین ختم می شد، که در مدخل تعبیه شده و قابل باز و بسته شدن، یا بالا و پائین رفتن بود.